E Maiu Ana Taeka Iehova

Reirei Aika Kakawaki Man te Boki ae Taniera

E TAEKINA ae kangai te Holman Illustrated Bible Dictionary: “Te boki ae Taniera bon teuana naba mai buakon bokin te Baibara ae rangi ni kakannongora, ao kanoana nako bon taiani koaua aika akea tokin manenaia.” E moanaki ana rongorongo Taniera n te ririki 618 B.C.E., ngke e ninia Ierutarem te Uea are Nebukaneta. E buakana Iuta ao e kairinakoia “ataenimwane tabeman mai buakoia tibun Iteraera” bwa a na tautoronaki i Baburon. (Taniera 1:1-3, NW) Ibuakoia ataeinimwaane aikai bon Taniera, ae ai bon tibwa tebwi tabun ana ririki. N tokin te boki aei ao Taniera e bon tiku naba i Baburon. E a kaania ngkai 100 ana ririki ni maiu ngke e berita te Atua ni kangai: “Ko na motirawa, ao ko na teirake ni karekea tibwangam n te kaitira ni bong.”​—Taniera 12:13, NW.

E koreaki ni karinanaki raoi moani mwakoron te boki ae Taniera man te tai are a riki iai ni kaineti ma aia taratara aomata, ma kabanean iteran te boki anne e koreaki ni kaineti ma ana taratara Taniera. N te boki ae e koreia Taniera aio, e a korei iai taetae ni burabeti ni kaineti ma rikiraken ao bwakan taian tautaeka n te aonnaba, rokon te Mesia ao baika a na riki n ara tai aikai.a E karakin naba baike a riki i nanon ana tai ni maiu ae e a abwabwaki te burabeti ae e a kara ae Taniera, ake a na kona ni kaungaira bwa ti na teimatoa n riki bwa mwane ao aine aika a tangira te Atua mani kakaonimaki. Ana rongorongo Taniera aio e maiu ao e mwaaka.​—Ebera 4:12.

TERA REIREIARA MAN RONGORONGO AKE A KOREAKI NI KARINANAKI RAOI?

(Taniera 1:1–6:28)

A mena i Baburon Taniera ma raona aika teniman aika, Tiateraka, Metiaka ao Abeteneko n te ririki 617 B.C.E. A bon teimatoa ni kakaonimaki nakon te Atua rorobuaka aikai i nanon aia tai n reiakina aron te mwakuri ao katein te aba arei. Tao e kaania wanua te ririki imwina, ao e miia te mii ae rangi ni kaminonano te Uea are Nebukaneta. E kaota nanon te mii anne Taniera ao man kabwaranakoa. E a ataia ikai te Uea bwa Iehova boni ngaia “atuaia atua ao aia Uea uea ao te tia kaotioti baika raba.” (Taniera 2:47) E tuai n rangi ni man ao e a tara naba ni mwaninga te reirei anne Nebukaneta. Ngke a rawa raon Taniera ake teniman ni karinea te boua ae rietata, e a tua te uea bwa a na teweaki nako nanon te nne ni kanaiai ae ura mwaaka. E a kamaiuia rorobuaka aika teniman aikai te Atua ni koaua, ao mai ikanne are e a kairaki iai Nebukaneta bwa e na ataia ae “akea riki te Atua temanna ae kona te kamaiua te aba n te aro aei.”​—Taniera 3:29.

E a manga mii riki Nebukaneta n te mii ae rangi n kakawaki. E nora te kai ae rietata ae koreaki ni kabwakaki ao ni kabaeaki bwa e na aki bwebwerake. Ma Taniera are e a manga kabwaranakoa naba taekan te mii anne. E a kakoroaki nanon te taetae ni burabeti anne ngke e a rangirang Nebukaneta ao rimwi e a manga okira arona. Irabwi te ririki imwina ao e a booa ana baka n amwarake te Uea are Beretiata ma ake a kakannato, ao a kaota te aki karinerine ni kabonganai mwangko ake koora ake a anaaki man ana tembora Iehova. N te tairiki naba anne are e a tiringaki iai Beretiata ao e a anganaki Taraiati are tei I-Miria ueana. (Taniera 5:30, 31, NW) N ana tai n uea Taraiati, ao ai 90 tabun ana ririki ni maiu te burabeti are e a kara ae Taniera, ngke e nang kataaki n tiringaki i aan aia babaire taan tautaeka aika a babakantang. Ma e kamaiua Iehova “mai nanoni baia raian.”​—Taniera 6:27 .

A Kaekaaki Titiraki Aika Boto i Aon te Baibara:

1:11-​15​—Te koaua bwa rikin tamaroan moaia rorobuakan Iuta aika aman aikai bon tii mani kanakin uanikai ao baanikai? Bon tiaki. Akea te amwarake teuana ae kona ni kariki bitaki i nanon tii tebwina te bong. Oin raoi rikin tamaroan moaia rorobuaka aika I-Ebera aikai boni man ana kakabwaia Iehova kioina ngkai a onimakinna.​—Taeka N Rabakau 10:22.

2:1​—Ningai are e miia iai te kai ae rietata Nebukaneta? E taekinaki n te rongorongo bwa ni “kauouan ririkin uean Nebukaneta.” E kaueaki i Baburon n te ririki ae 624 B.C.E. E moanaki kauouan ririkin ana tautaeka man 623 B.C.E. are ririki tabeua imwain are e ninia iai Iuta. Ma n te tai anne e aki kona ni kabwaranakoa te mii arei Taniera bwa e aki mena i Baburon. “Te kauoua n ririki” e moanaki raoi warekana man 607 B.C.E. ngke e a kamaunaki Ierutarem iroun ueani Baburon ao n riki bwa te tia tautaeka n te aonnaba.

2:32, 39​—N te aro raa ae te tautaeka ae te tirewa e mangori riki nakon te atu are te koora, ao e kanga ni mangori riki te tautaeka are te burati nakon are te tirewa? E tei te tirewa ibukin Miria ma Botia, are e mangori riki nakon Baburon ae te atu are te koora, ibukina bwa Miria ma Botia e aki anganaki te mwiokoaki ibukin kabwakan Iuta. Te tautaeka are i mwina bon Kuriiti are tei bwa te burati. E bon mangori naba Kuriiti nakon Miria ma Botia n aron te burati ae mangori riki nakon te tirewa. E ngae ngke e taua te tabo ae rangi ni bubura te Tautaeka ni Kuriiti, ma e bon aki kainaaomataia ana aomata te Atua n aron are e karaoia Miria ma Botia.

4:8, 9​—Te koaua bwa e riki Taniera bwa te ibonga n tabunea? E aki. Nanon ae “mataniwia ibonga” e kaineti ma nakoan Taniera are “te tia tau-taeka ae kakanato i aoia aomatani Baburon ake a rabakau ni kabaneia.”​—Taniera 2:48.

4:10, 11, 20-22​—Tera are kaikonakaki ma te kai ae rietata ni miin Nebukaneta? E tei te kai arei ibukin Nebukaneta are te tia tautaeka n te aonnaba. Ngke e karietataki te tautaeka aei “ao taraana e rota rarikini karawa” e nanonaki iai te bwai teuana ae rangi ni kakannato riki. N Taniera 4:17, e irekereke te mii aei ma ana tautaeka “Teuare Moan te Rietata” i aoia te botannaomata. Ngkanne te kai e tei ibukin ana tautaeka Iehova i aoni bwai ni kabane, moarara riki ni kaineti ma te aonnaba. Mangaia are, iai uoua kakoroan nanon taekan te kai are n te mii bwa e kaineti ma ana tautaeka Nebukaneta ao ana tautaeka Iehova i aoni bwaai ni kabane.

4:16, 23, 25, 32​—Maanra raoi “taai aika itua”? Bitaki ni kabane ake a reke nakon Nebukaneta e kainnanoa te tai ae e abwabwaki riki nakon ae bon tii itua te bong. Taai aikai e nanonaki iai itua ririki ae 360 te bong n teuana te ririki ke 2,520 te bong. Ni kakoroan bukina ae kakawaki riki, ao taai aika itua e nanonaki iai 2,520 te ririki. (Etekiera 4:6, 7) A moanaki warekan taai ake itiua mani kamaunan Ierutarem n 607 B.C.E. ao n toki n 1914 C.E. ike e a kaueaki iai Iesu i karawa.​—Ruka 21:24.

6:6-10​—Ngkai te tataro nakon Iehova e aki kainnanoi taabo ke tein rabwatam ae okoro bwa ko na tataro iai, tiaki e raoiroi riki iroun Taniera bwa e na tataro n te tabo ae raba i nanon 30 te bong? E rangi n ataki aron Taniera n tatataro tenua te tai n te bongina irouia aomata. Ao ibukin anne e a reke aia iango taani kairiribai bwa ana katabua te tataro. Ngkana iai bitakin aron Taniera n tataro e kona n taraaki irouia tabeman bwa kabwakaan ana onimaki ao e kona naba ni kaotaki iai memeren ana kakaonimaki n taromauria Iehova ma nanona ni koaua.

Reireiara:

1:3-8. Man aia botumwaka ni kakaonimaki Taniera ma raona ake teniman nakon Iehova e katerea iai kakawakin reken reireiaia mai irouia aia karo. Ngkana kaaro aika a mamaaka te Atua a kaota moanibwaian bwaai n tamnnei ni maiuia ao n reireia natia te aro anne, a na kona ngkanne natia ni kaitarai kataaki ao kariri ake a kona ni boo ma ngaai n te reirei ke n taabo riki tabeua.

1:10-12. E mataata Taniera bwa bukin tera ngkai e maaka te uea “mataniwiia iunaki“ ngaia are e a katoka naba ana bubuti. Ma imwina riki, e a manga kawara “te touati” ae tao iai inaomatana riki ni kaota te akoi nakoia. Ti riai naba ni bwaina te atatai, te matairiki, ao te nanowanawana ni kaitarai kanganga aika ai aron aikai.

2:29, 30. Ti riai naba ni kaotiota ara kakaitau ae bati nakon Iehova n aron Taniera, ibukin te atatai, te aroaro ao te konabwai ake ti karekei mai imwin butimwaean reirei ake e katauraoi rinanon te onimaki.

3:16-18. Tao a na bon aki kona ni kaeka ma te onimaki ae nene I-Ebera aika teniman aikai ngke arona bwa a kaman kariaia tiotion aia onimaki n irekereke ngkoa ma kanaia. Ngaira naba ti riai ni kakorakoraira ni “kakaonimaki nakoni bwaai ni kabane.”​—1 Timoteo 3:11.

4:24-27. Tataekinan te Tautaeka n Uea , n reitaki ma taekan ana motikitaeka ae matoatoa te Atua, e kainnanoa te aeka n onimaki ao n ninikoria are iroun Taniera ngke e kaota bwakan Baburon ao te bwai ae riai ni karaoia te uea bwa e aonga ni ‘kamaanaki rauna.’

5:30, 31. E a kakoroaki nanon “te kuna ni kakaniko nakon ueani Baburon.” (Itaia 14:3, 4, 12-15) Tii te arona kainikatongan Tatan te Riaboro ma te tautaeka ni Baburon, ao ngaia are e na bon kamaamaeaki naba n te tai ae e a kaan roko ngkai.​—Taniera 4:30; 5:2-4, 23.

TERA AE KAOTARAEAKI N ANA MIITARA TANIERA?

(Taniera 7:1–12:13)

E karekea ana moani miitara Taniera n te ririki 553 B.C.E., ngke 70 tabun ana ririki ni maiu. E nori maan aika abwabwaki aika aman ake a tei ibukin tautaeka n te aonnaba man ana tai ni karokoa ara bong aikai. N ana miitara ibukin karawa ao e noria bwa “e roko temanna mai nangini karawa, ae ai aron natin te aomata” ae e anganaki “te tautaeka ae akea tokina.” (Taniera 7:13, 14) Uoua te ririki imwina, ao e a manga nora naba te miitara teuana Taniera ae e irekereke ma Miria ma Botia, Kuriiti ao te tautaeka are e na riki bwa “te uea ae mata n unun.”​—Taniera 8:23.

N te ririki 539 B.C.E. ngke e a tia ni bwaka Baburon, ao Tairati are te I-Miria e a riki bwa te tia tautaeka i aoia I-Kareria. E tataro Taniera nakoni Iehova ibukin manga katean ana kaawa. Ngke e tabe n tataro ao Iehova e kanakoa te anera are Kabiriera nakoina bwa e aonga n ‘rabakau n te ataibwai’ ni kaineti ma rokon te Mesia. (Taniera 9:20-25) E waakinako te tai ni karokoa 536/535 B.C.E., ike tabeman mai buakoia tibun Iteraera a okira Ierutarem. Ma ai manga iai te totoko ni kaineti ma manga katean te tembora. Aio are e a manga riki bwa raraoman Taniera. E kakorakoraa n tataro, ao e kanakoa temanna mai buakoia ana anera aika a kakannato Iehova nakon Taniera. Imwin kakorakoran ao kaungaan nanon Taniera ao e a manga reita riki te taetae ni burabeti te anera are e a kaota iai te bobuaka i marenan ueani Meang ao ueani Maiaki ibukin te kan rietata. Te itabarara i marenaia uea aikai e reitinako man te tai are e a bwenauaki iai uean Alexander te Kakannato i marenaia ana mataniwi ni buaka aika aman ni karokoa “teiraken” Mikaera are te Uea ae kakannato.​—Taniera12:1.

A Kaekaaki Titiraki Aika a Boto i Aon te Baibara:

8:9​—Tera ae kaikonakaki ma “te aba ae tamaroa”? E kaikonakaki “te aba ae tamaroa” ma aroia ni maeka Kristian aika a kabiraki n te aonnaba i nanon tain tautaekanakin aonnaba iroun Engiran ao Amerika.

8:25​—Antai ae aia “Uea uea”? Te taeka n Ebera ae sar, e rairaki bwa “uea,” ae nanonaki raoi bwa “mataniwi’ ke “te tia kairiri.” Te nakoa ae aia “Uea uea” e bon tii kaineti nakon Iehova ae te Atua are boni ngaia naba mataniwiia anera aika kakannato ni kabane n ikotaki naba ma “Mikaera, are temanna i buakoia mataniwi ake anera ake a kakannato.”​—Taniera 10:13.

9:21​—Bukin tera Taniera e arana te anera are Kabiriera bwa kaanga te “aomata”? Ibukina bwa e kaoti Kabiriera nakoina n ai aron te aomata, n aron are kaoti nakoina n ana moan miitara.​—Taniera 8:15-17.

9:27​—Tera te berita ae ‘kamatoaa ma aomata aika bati’ ni karokoa tokin te ka-70 ni wiiki aika ririki ke n 36 C.E.? A toki bukin tuua ni berita n 33 C.E. ngke e a tauraki Iesu i aon te kai. Ma ibukin kawakinan te berita ma Aberaam ni karokoa 36 C.E., e a karababa ana akoi Iehova nakoia I-Iutaia i aan te kaantaninga are ngaiia kanoan Aberaam. E teimatoa ni kamatoaki te berita ma Aberaam ni kaineti ma “ana Iteraera te Atua.”​—I-Karatia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Reireiara:

9:1-23; 10:11. E a riki bwa “te aomata ae bati n tangiraki” Taniera, ibukin nanorinanona n tangira te Atua, ana katoa tai n reiakina te Baibara, ao ana kakorakora n tataro. Aroarona aikai ake a buokia n teimatoa ni kakaonimaki nakon te Atua n ua tokini maiuna. Ti bia motiki nanora bwa ti na katotonga aron Taniera.

9:17-19. Ngkana ti tataroa rokon ana waaki ae boou te Atua i aon te aba ike e “mena iai te raoiroi,” tiaki e riai bwa ti na moanibwaia riki n ara tataro katabuan aran Iehova ao katerean riain ana Tautaeka nakon ae tii katokan rawawatara ao ara kanganga?​—2 Betero 3:13.

10:9-11, 18, 19. Ni katotongan te anera are e roko iroun Taniera, ti riai naba ni buokia raora ni kaungaia ao ni kakorakoraira n tatabemanira nako n ibuobuoki ao n taeka aika kabebetenano.

12:3. I nanoni kaitira ni bong aikai, “ao akana rabakau” bon Kristian aika a kabiraki ake “a na oota n ai aron raneanean karawa” ake a rairia “aomata aika bati nakon te raoiroi” n ikotaki naba ma te “koraki ae uanao” aika “tiibu tabemang.” (I-Biribi 2:15; Te Kaotioti 7:9; Ioane 10:16) Te koraki aika a kabiraki aikai a na ‘takiakia ootaia n ai aron itoi’ake e na korakora raneaneaia i nanon ana tai n tautaeka Kristo ae maanna tenga te ririki. I nanon te tai anne ao a na karekei naba kakabwaia man te karea ni kaboomwi nakoia te botannaomata ake a ongeaba n te aonnaba n ae e bwanin raoi. A riai “tiibu tabemang” n teimatoa ni kakaonimaki nakoia taani kabiraki, ni boutokaia n anga aika a bati ma nanoia ni kabane.

Iehova e ‘Kakabwaiaia Akana a Makua’

Tera ae reireinira te boki ae Taniera ni kaineti ma te Atua ae ti taromauria? Iangoi taetae ni burabeti ake a koreaki i nanona ake a kaman kakoroaki nanoia ao ake a tuai kakoroaki nanoia. Ai mataatara ngkanne kabwarabwaran ae Iehova bon te tia kakoroi nanon ana taeka!​—Itaia 55:11.

Tera ae kabwarabwaraki rinanon bwai aika karakinaki n te boki ae Taniera ni kaineti ma Atuara? A karekea te ‘ataibwai’ ma te ‘rabakau n atatai’ ao te ‘nanowanawana’, rorobuaka ake aman ake a rawa n ikoikotaki ma te maiu ni Baburon. (Taniera 1:17) E kanakoa ana anera te Atua ni koaua bwa e na kamaiuia Tiateraka, Metiaka ao Abeteneko man te nenikanaiai ae uramwaka. E kamaiuaki naba Taniera man to oon raian. Iehova boni ngaia ‘boutokaia ao otangaia naake a onimakinna ao e kakabwaiaia akana maakua.’​—Taian Areru 115:9, 13, BK.

[Kabwarabwara ae nano]

[Taamnei n iteraniba]

Bukin tera ngke e riki Taniera bwa te “aomata ae bati n tangiraki”?