Dodonu He Sọgbe Na Pọndohlan Dagbe to Egbehe

WHENUHO-KANTỌ po nuplọnmẹtọ lẹdo tọn po H. G. Wells, heyin jiji to 1866, tindo nuyiwadomẹji huhlọnnọ de do nulẹnpọn owhe kanweko 20tọ tọn ji. Gbọn wekinkan etọn lẹ dali, ewọ dọ linlẹn etọn dọ owhe fọtọ́n lọ na dukosọ hẹ nukọnyiyi lẹnunnuyọnẹn tọn. Gbọnmọ dali, Collier’s Encyclopedia flin “pọndohlan dagbe mado-dogbo” Wells tọn dile ewọ wazọ́n madoalọte nado hẹn nuwiwa etọn gblodeji. Ṣigba e sọ yin ayidego ga dọ pọndohlan dagbe etọn yin hinhẹn gbọvọ to whenuena Wẹkẹ-Whàn II gbajẹgbonu.

Dile Wells wá yọnẹn dọ “lẹnunnuyọnẹn sọgan wazọ́n na oylan mọdopolọ na dagbe, yise etọn hẹn ẹn biọ flumẹjijẹ mẹ, podọ ewọ lẹkọ do pọndohlan agọ̀ kọ̀n,” wẹ Chambers’s Biographical Dictionary dọ. Naegbọn ehe do jọ?

Yise po pọndohlan dagbe Wells tọn po yin zize sinai mlẹnmlẹn do wadotana gbẹtọvi lẹ tọn ji. To whenuena e mọ dọ gbẹtọvi lẹ ma penugo nado jẹ linlẹn etọn kọ̀n, e ma tindo fidevo depope nado lẹhlan. Todido matindo lẹzun pọndohlan agọ̀ po awuyiya po.

To egbehe, mẹsusu tindo numimọ dopolọ na whẹwhinwhẹ́n dopolọ. Yé nọ yin gigọ́ po pọndohlan dagbe po to whenuena yé tin to jọja mẹ ṣigba nọ jai jẹ adidudu pọndohlan agọ̀ tintindo tọn mẹ dile yé whẹ́n mẹho. Jọja devo lẹ tlẹ tin he jogbe na aliho dagbe gbẹninọ tọn dile e nọ yin yiylọ do bo nọ tlọ biọ amasin adínọ ṣiṣizan mẹ, walọ zanhẹmẹtọgbẹ́ susu tintindo tọn, po aliho gbẹzan mẹvasudo tọn devo lẹ po. Etẹwẹ yin gblọndo lọ? Gbadopọnna apajlẹ he bọdego lẹ sọn ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ bo mọ dodonu he tin na pọndohlan dagbe—yèdọ ojlẹ he ko wayi tọn, dintọn, po sọgodo tọn po.

Pọndohlan Dagbe Ablaham Tọn Yin Ahọsuna

To owhe 1943 J.W.M., Ablaham sẹtẹn sọn Halani, bo dasa Otọ̀ Euflate Tọn, bo biọ aigba Kanani tọn ji. Ablaham ko yin zẹẹmẹ basina taidi “otọ́ yé he yise lẹpo tọn,” podọ lehe e ze apajlẹ dagbe de dai do sọ!—Lomunu lẹ 4:11.

Ablaham yin godonọna gbọn Lọti dali, yèdọ visunnu tavẹ-ylọvi nọvisunnu Ablaham tọn, podọ gbọn whẹndo Lọti tọn dali. To agọgbọnẹnmẹ, to whenuena huvẹ gbajẹgbonu to aigba lọ ji, whẹndo awe lọ lẹ sẹtẹn yì Egipti, podọ to ojlẹ sisọ mẹ yé lẹkọwa dopọ. To ojlẹ ehe mẹ Ablaham po Lọti po ko bẹ adọkun susu pli, kanlinpa lẹ po lẹngbọ lẹ po ga. To whenuena wiwọ́ fọ́n to kanlinyìntọ yetọn lẹ ṣẹnṣẹn, Ablaham de afọdide tintan lọ bo dọmọ: “Yẹn vẹ̀ we, adike wiwọ́ de tin to yẹn po hiẹ po ṣẹnṣẹn blo, podọ to kanlinyìntọ ṣie lẹ, po kanlinyìntọ towe lẹ po ṣẹnṣẹn blo, na nọvi-nọvi wẹ mí wutu. Be aigba lẹpo péte ma tin to nukọn towe? Yẹn vẹ̀ we, klan dewe sọn dee: eyin hiẹ na yí amiyọnmẹ, be yẹn na yí adusimẹ; kavi eyin hiẹ sọ yí adusimẹ, be yẹn na yí amiyọnmẹ.”—Gẹnẹsisi 13:8, 9.

Ablaham, he yin mẹho, sọgan ko deanana whẹho lọ lẹ to nukundagbe etọn titi mẹ, podọ Lọti, to sisi nina tavẹ etọn mẹ, sọgan ko kẹalọyi nudide Ablaham tọn. Kakatimọ, “Lọti . . . ze nukun etọn daga bo pọ́n Danfafa Jọdani tọn lẹpo, dọ e do osìn to ofi popo, na whẹpo OKLUNỌ do hù Sọdọmi po Gọmọla po súdo, di ojipa OKLUNỌ tọn, di aigba Egipti tọn, le hiẹ jei Zoali mẹ. Mọwẹ Lọti sọ dè Danfafa Jọdani tọn lẹpo na ede.” Po nudide mọnkọtọn de po, Lọti tindo whẹwhinwhẹ́n lẹpo nado yin pọndohlan dagbenọ. Ṣigba etẹwẹ dogbọn Ablaham dali?—Gẹnẹsisi 13:10, 11.

Be Ablaham yin nulunọ, bo ze dagbemẹ-ninọ whẹndo etọn tọn do owù mẹ wẹ ya? Lala. Walọ nujikudo Ablaham tọn po gbigbọ alọtútlú tọn etọn po hẹn dona daho lẹ wá. Jehovah dọna Ablaham dọmọ: “Ze nukun towe daga lò, na a ni pọ́n sọn fie a te, hlan agewaji, huwaji, whezẹtẹnwaji, podọ whèyìhọwàji dali: na aigba he hiẹ mọ nẹlẹ pó, hiẹ wẹ yẹn na na ẹn hlan, podọ hlan okún towe kakadoi.”—Gẹnẹsisi 13:14, 15.

Pọndohlan dagbenọ-yinyin Ablaham tọn tindo dodonu he sọgbe. E yin zize sinai do opagbe Jiwheyẹwhe tọn ji dọ emi na basi akọta daho de sọn Ablaham mẹ na “to [Ablaham] mẹ wẹ yè na dona hẹnnu aigba tọn lẹpo te.” (Gẹnẹsisi 12:2-4, 7) Mí lọsu lẹ tindo whẹwhinwhẹ́n nado deji, bo yọnẹn dọ “onú lẹpo wẹ to azọ́nwa dopọ na dagbe hlan yé he yiwanna Jiwheyẹwhe.”—Lomunu lẹ 8:28.

Amẹ́n Pọndohlan Dagbenọ Awe Lẹ

Hugan owhe 400 lẹ to godo mẹ, akọta Islaeli tọn nọte gún-un nado biọ Kanani, “aigba he yí anọ́sin po owín po do to sisá de ji.” (Eksọdusi 3:8; Deutelonomi 6:3) Mose deazọ́nna ogán 12 lẹ nado ‘din aigba lọ mọ, bosọ hẹn ohó aliho lọ tọn wá ehe mí na gbọn hẹji yì, po tòdaho lẹ lọ tọn po he kọ̀n mí na wá.’ (Deutelonomi 1:22; Osọha lẹ 13:2) Amẹ́n 12 lẹ tin to kọndopọmẹ to gbedido yetọn gando ninọmẹ dagbe aigba lọ tọn go mẹ, ṣigba 10 to yé mẹ na linlin pọndohlan agọ̀ tintindo tọn de he hẹn obu wá ahun gbẹtọ lọ lẹ tọn mẹ.—Osọha lẹ 13:31-33.

Jọṣua po Kalẹbi po, to alọdevo mẹ, ze owẹ̀n pọndohlan dagbe tọn de donukọnna gbẹtọ lọ lẹ bo wà nuhe go yé pé lẹpo nado whiwhẹ obu yetọn. Walọyizan po linlin yetọn po do jidide mlẹnmlẹn tintindo to nugopipe Jehovah tọn mẹ nado hẹn ohó etọn nado hẹn yé lẹkọwá Aigba Pagbe Tọn lọ ji di hia—ṣigba ma yí onú depope wà do yé ji gba. Kakatimọ, “agun lọ lẹpo dègbè yíyí zannu lẹ do dlanzannu do yé.”—Osọha lẹ 13:30; 14:6-10.

Mose dotuhomẹna gbẹtọ lẹ nado deji do Jehovah go, ṣigba yé gbẹ́ nado dotoai. Na yé gbọṣi walọyizan pọndohlan agọ̀ tintindo tọn yetọn mẹ wutu, akọta lọ lẹpo dona salele na owhe 40 lẹ to zungbo mẹ. Na amẹ́n 12 lẹ, Jọṣua po Kalẹbi po kẹdẹ wẹ tindo numimọ ahọsumẹ pọndohlan dagbenọ-yinyin tọn. Etẹwẹ yin nuhahun dodonu tọn lọ? Yise matindo, dile gbẹtọ lọ lẹ ganjẹ nuyọnẹn yetọn titi go.—Osọha lẹ 14:26-30; Heblu lẹ 3:7-12.

Awuwhiwhle Jona Tọn

Jona nọgbẹ to owhe kanweko ṣinẹnẹtọ J.W.M. Biblu dohia dọ ewọ yin yẹwhegan nugbonọ Jehovah tọn na whẹndo ao ahọluduta Islaeli tọn, ojlẹ de mẹ to gandudu Jeloboami II tọn whenu. Ṣogan e gbẹ́ nado kẹalọyi azọ́ndenamẹ nado yì Nineve nado na avase gbẹtọ lọ lẹ. Whenuho-kantọ Josephus dọ dọ Jona “lẹndọ e pọnte nado họ̀nwhla” bo yì Jọppa. To finẹ e do tọjihún nado yì Talṣiṣi, vlavo Espagne egbezangbe tọn. (Jona 1:1-3) Nuhewutu Jona do tindo pọndohlan agọ̀ mọnkọtọn gando azọ́ndenamẹ ehe go yin zẹẹmẹ-basina to Jona 4:2 mẹ.

Jona to agọgbọnẹnmẹ yigbe nado dotana azọ́ndenamẹ etọn, ṣigba e gọna homẹgble to whenuena omẹ Nineve tọn lẹ lẹnvọjọ. Enẹwutu Jehovah plọn ẹn nupinplọn dagbe awuvẹmẹ tọn de gbọn hinhẹn atinkan he glọ Jona to ninọ lọ hú bo kú dali. (Jona 4:1-8) Numọtolanmẹ awubla tọn Jona tọn na atinkan lọ dona ko gbọn jlọjẹ dali yin didohia gbẹtọ 120 000 lẹ to Nineve he ma “sọgan yọ́ndesọndemẹ to alọ yetọn adusi po alọ yetọn amiọn po ṣẹnṣẹn.”—Jona 4:11.

Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn numimọ Jona tọn mẹ? Sinsẹ̀nzọn wiwe ma nọ kẹalọyi pọndohlan agọ̀ depope tintindo. Eyin mí tunwun anademẹ Jehovah tọn bo hodo e gbọn jide gigọ́ tintindo dali, mí na duvivi kọdetọn dagbe tọn.—Howhinwhẹn lẹ 3:5, 6.

Pọndohlan Dagbenọ to Yajiji Whenu

“A fiẹ na ylanwatọ lẹ tọn wutu blo,” wẹ Ahọlu Davidi lá. “Hiẹ sọ yin nuvẹunnọ do yé he nọ wazọ́n mawadodo tọn lẹ go blo.” (Psalm 37:1) Na nugbo tọn, enẹ yin ayinamẹ nuyọnẹn tọn, na whẹdida mawadodo po jijọ-gbíngbán tọn po he lẹdo mí pé to egbehe lẹ wutu.—Yẹwhehodọtọ 8:11.

Etomọṣo, etlẹ yindọ onú mawadodonọ lẹ tọn ma nọ vẹun na mí, e bọawu nado tindo numọtolanmẹ flumẹjijẹ tọn to whenuena mí mọ gbẹtọ homẹvọnọ lẹ to yaji to alọ mẹylankan tọn mẹ kavi to whenuena mílọsu to yinyin nuyiwahẹ jẹagọ. Numimọ mọnkọtọn lẹ tlẹ sọgan hẹn mí nado wleawu na todido matindo kavi walọ pọndohlan agọ̀ tọn. To whenuena mí tindo numọtolanmẹ mọnkọtọn, etẹwẹ mí dona wà? Tintan whẹ́, mí sọgan hẹn do ayiha mẹ dọ mẹylankan ma sọgan tin to vivomẹ dọ ahọsuyi ma na wá gbede gba. Psalm 37 zindonukọn nado na mí jide to wefọ 2 mẹ dọmọ: “Na yè na sán yé zindai zandevie di ogbé, yé nasọ fiọ di omá mú.”

To yidogọ mẹ, mí sọgan zindonukọn nado wà nuhe yin dagbe, bo gbọṣi pọndohlan dagbenọ-yinyin mẹ, bo nọtepọn Jehovah. Psalmkantọ lọ zindonukọn dọmọ: “Tọ́n sọn oylan mẹ bo nọ wà dagbe; bosọ nọnọ̀ kakadoidoi. Na OKLUNỌ yiwanna whẹdida, bo ma sọ nọ gbẹ́ mẹwiwe etọn lẹ dai.”—Psalm 37:27, 28.

Pọndohlan Dagbenọ-Yinyin Nugbo Gbayipe!

To whelọnu lo, etẹwẹ dogbọn sọgodo mítọn dali? Owe Biblu Osọhia tọn dọna mí dogbọn “onú he ma na nọ ma wá jọ to zandevie” lẹ dali. To yé mẹ, kunkuntọ osọ́ he divẹẹ de, he nọtena awhàn, yin didehia “nado dè jijọho sọn aigba ji.”—Osọhia 1:1; 6:4.

Linlẹn de he gbayipe—po pọndohlan dagbe po—heyin tintindo to Grande Bretagne to Wẹkẹ -Whàn I whenu wẹ yindọ e na yin awhàn daho godo tọn. To 1916, togan David Lloyd George yinuwa sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe. Ewọ dọmọ: “Awhàn ehe, taidi awhàn he bọdego, yin awhàn de nado doalọtena awhàn.” (wekun flinflin lẹ yin mítọn.) Owhẹ̀ etọn whẹ́n. Wẹkẹ Whàn II hẹn awuwlena aliho ylankan vasudo gbẹtọ susugege dogọ tọn wá poun wẹ. Hugan owhe 50 lẹ to godo mẹ, ṣogan todido depope ma tin nado doalọte na awhàn to sọgodo gba.

To owe Osọhia tọn dopolọ mẹ, mí hia dogbọn osọ́nọ devo lẹ dali—he nọtena huvẹ, azọ́nylankan, po okú po. (Osọhia 6:5-8) Yé sọ yin adà yinukọn dogọ ohia ojlẹ lọ tọn lẹ.—Matiu 24:3-8.

Be ehelẹ yin whẹwhinwhẹ́n lẹ na pọndohlan agọ̀ tintindo wẹ ya? Paali, na numimọ lọ lọsu basi zẹẹmẹ dọ “osọ́ wéwé de; ewọ he sinai to e ji sọ tindo ogá dopo; yè sọ yí ojẹgbakun de na ẹn: e sọ tọ́n jẹgbonu to awhàngbigba mẹ, podọ nado gbawhàn.” (Osọhia 6:2) Tofi mí mọ Jesu Klisti taidi Ahọlu olọn mẹ tọn to dide onú ylankan lẹpo sẹ̀, to osọ́ kùn nado ze jijọho po pọninọ lẹdo aihọn pé dai.a

Taidi Ahọlu-Dide, Jesu Klisti to whenuena e tin to aigba ji plọn devi etọn lẹ nado hodẹ̀ na Ahọluduta enẹ. Vlavo hiẹ lọsu ko yin pinplọn nado dọ “Otọ́ Mítọn,” kavi Odẹ̀ Oklunọ Tọn. To e mẹ mí nọ hodẹ̀ na Ahọluduta Jiwheyẹwhe Tọn nado wá, na ojlo etọn ni yin wiwadotana tofi to aigba ji dile e te to olọn mẹ.—Matiu 6:9-13.

Kakati nado tẹnpọn bo vọ́ adà de poun titonu dinwhenu tọn lọ jlado, Jehovah, to nuyiwa gbọn Ahọlu Mẹssia tọn etọn dali, yèdọ Klisti Jesu, nado de e sẹ̀ sọn aimẹ mlẹnmlẹn. To otẹn etọn mẹ, wẹ Jehovah dọ, “yẹn na da olọn yọyọ lẹ po aigba yọyọ de po: yè ma na flin hoho tọn, mọ yé ma na wá linlẹn mẹ.” To gandudu Ahọluduta olọn mẹ tọn lọ glọ, aigba na lẹzun owhé jijọhonọ, ayajẹ tọn de na gbẹtọvi lẹ, fie ogbẹ̀ po azọ́n po na yin ayajẹ tẹgbẹ̀ tọn te. “To ayajẹ kakadoi to enẹ he yẹn da mẹ,” wẹ Jehovah dọ. “Omẹ ṣie lẹ na dugbẹ̀ azọ́n alọ yetọn mẹ tọn dẹn.” (Isaia 65:17-22) Eyin hiẹ ze todido towe na sọgodo sinai do opagbe he ma nọ gboawupo enẹ ji, hiẹ na tindo whẹwhinwhẹ́n lẹpo nado yin pọndohlan dagbenọ—todin podọ kakadoi!

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 4]

H. G. Wells

[Asisa Yẹdide Tọn to weda 4]

Corbis-Bettmann