Otàn Gbẹzan Tọn

Mí Nọgbẹ̀ Gbọn Huhlọn Jehovah Tọn Dali

DILE E YIN DIDỌ GBỌN ERZSÉBET HAFFNER DALI

“Yẹn ma na dike yé ni yàn we” wẹ Tibor Haffner dọ to whenuena e sè dọ yẹn ko yin gbedena nado tlọ́n Tchécoslovaquie. Enẹgodo, e yidogọ dọmọ: “Eyin hiẹ yigbe, yẹn na wlealọ hẹ we, bọ hiẹ na nọ̀ hẹ mi kakadoi.”

OSẸ vude poun to nuzedonukọnnamẹ madonukun ehe godo, to 29 janvier 1938, yẹn wlealọ hẹ Tibor, mẹmẹsunnu Klistiani tintan he dekunnuna whẹndo ṣie. E ma yin nudide he bọawu de gba. Yẹn ṣẹṣẹ tindo owhe 18 wẹ, podọ taidi lizọnyizọnwatọ whenu-gigọ́ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn de, ojlo ṣie wẹ nado ze jọja-whenu ṣie jo mlẹnmlẹn na sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn. Yẹn viavi. Yẹn hodẹ̀. To whenuena yẹn miọnhomẹ pó godo wẹ yẹn doayi e go dọ nuhe Tibor zedonukọnna mi ma yin nuyiwa homẹdagbe tọn de poun gba, podọ n’mọdọ yẹn tindo ojlo nado nọ̀ hẹ sunnu ehe he yiwanna mi nugbonugbo.

Ṣigba naegbọn yẹn do tin to owù yinyin yinyan tọn mẹ, to whenuena e yindọ otò he nọ doawagun to démocratie po mẹdekannujẹ sinsẹ̀n tọn po mẹ wẹ yẹn tin te? Todin e jẹ nado dọ lehe yẹn yin pinpọn e go whẹ́n do na mì.

Yẹn yin jiji to 26 décembre 1919, gbọn mẹjitọ he nọ yì Ṣọṣi Katoliki Glẹki tọn lẹ dali, to tòpẹvi Sajószentpéter, Hongrie tọn mẹ, he tin to nudi kilomẹtlu 160 to whèzẹtẹn Budapest tọn. E blawu dọ, otọ́ ṣie kú whẹpo yẹn do yin jiji. To madẹnmẹ onọ̀ ṣie dà asiṣiọsu de he tindo ovi ẹnẹ, podọ mí sẹtẹn yì Lučenec, tòdaho whanpẹnọ de to fihe yin Tchécoslovaquie to whenẹnu mẹ. To ojlẹ enẹ mẹ, gbẹninọ to whẹndo mẹgopọntọ de mẹ ma bọawu. Taidi omẹ pẹvi pete to ovi atọ́n ṣẹnṣẹn, numọtolanmẹ ṣie wẹ yindọ yẹn mayin apadewhe whẹndo lọ tọn. Ninọmẹ akuẹzinzan tọn lẹ sinyẹn, podọ yẹn jẹdò, e mayin agbasanu lẹ kẹdẹ tọn gba, ṣigba ayidonugo po owanyi mẹjitọ tọn he sọgbe po tọn ga.

Be Mẹdepope Yọ́n Gblọndo lọ Ya?

To whenuena yẹn tindo owhe 16, kanbiọ titengbe delẹ nọ duahunmẹna mi. Yẹn yí ojlo nujọnu tọn do hia whenuho Wẹkẹ-Whàn I tọn, podọ aliho he mẹ akọta hunnukun he sọalọakọ́n nado yin Klistiani lẹ hù yedelẹ sudo te paṣa mi taun. Humọ, yẹn sọgan mọdọ awhàn pinplọn to jijideji lẹdo pé. Depope to onú ehelẹ mẹ ma sọgbe hẹ nuhe yẹn plọn to ṣọṣi mẹ dogbọn owanyi kọmẹnu tọn dali gba.

Enẹwutu, yẹn yì yẹwhegán Katoliki Lomu tọn de dè bo kanse e dọmọ: “Gbedide tẹ go wẹ mí dona tẹdo taidi Klistiani lẹ—nado yì awhàngbenu bo hù kọmẹnu mítọn lẹ kavi nado yiwanna yé?” Kanbiọ ṣie doadi na ẹn, bọ e gblọn dọ nuhe emi mọyi sọn aṣẹpipa daho lẹ dè wẹ emi nọ plọnmẹ. Nudopolọ sọ jọ to whenuena yẹn dla lizọnyizọnwatọ sinsẹ̀n Calvin tọn de pọ́n podọ to enẹgodo labbi Ju de. Yẹn ma mọ gblọndo depope, kakatimọ kanbiọ he yé ma donukun he yẹn kanse lọ paṣa yé. To godo mẹ, n’yì lizọnyizọnwatọ sinsẹ̀n Luther tọn de dè. E jẹflumẹ, ṣigba whẹpo yẹn nado tlọ́n e dè, e dọmọ: “Eyin hiẹ jlo nado yọ́n nude gando ehe go nugbonugbo, kanse Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ.”

Yẹn tẹnpọn nado mọ Kunnudetọ lẹ ṣigba to ovọ́ mẹ. To azán vude godo dile yẹn lẹkọ sọn azọ́n mẹ ja whégbè, yẹn mọdọ ohọ̀n lọ yin hùnhùn yẹẹ de. Jọja sunnu whanpẹnọ de to wehia na onọ̀ ṣie sọn Biblu mẹ. Linlẹn de wá ayiha ṣie mẹ bleun dọ ‘Kunnudetọ Jehovah tọn de wẹ e na yin!’ Mí basi oylọna sunnu ehe, Tibor Haffner, biọ whégbè bọ yẹn vọ́ kanbiọ ṣie lẹ kanse. Kakati nado na gblọndo po hogbe etọn titi lẹ po, e do nuhe Biblu dọ dogbọn ohia Klistiani nugbo lẹ tọn, po ojlẹ he mẹ mí to gbẹnọ te po dali hia mi.—Johanu 13:34, 35; 2 Timoti 3:1-5.

To osun vude gblamẹ, whẹpo yẹn do tindo owhe 17, yẹn yin bibaptizi. Yẹn lẹndọ mẹlẹpo dona sè nugbo họakuẹ ehelẹ he e ko vẹawu na mi taun nado mọ. Yẹn bẹ kunnudide whenu-gigọ́ tọn jẹeji, ehe gbẹ́ yin avùnnukundiọsọmẹnu de to Tchécoslovaquie to vivọnu owhe 1930 lẹ tọn. Dile etlẹ yindọ ahọlu kẹalọyi azọ́n mítọn, mí pehẹ nukundiọsọmẹ sinsinyẹn he sinsẹ̀ngán lẹ fọndote.

Numimọ Tintan Homẹkẹn Tọn

Gbèdopo to vivọnu 1937 tọn, yẹn to yẹwhehodọ hẹ mẹmẹyọnnu devo to tòpẹvi he sẹpọ Lučenec de mẹ. To madẹnmẹ mí yin wiwle bo yin hinhẹn yì ganpamẹ. “File wẹ mì na kú do” wẹ gàntọ-ṣọ́tọ lọ dọ, bo suhọ̀n ganpa mítọn tọn po zingidi po.

To whèjai, yọnnu ẹnẹ yin zize gọna mí to ganpa lọ mẹ. Mí jẹ homẹmiọnna yé ji bo jẹ kunnudena yé ji. Ayiha yetọn jai, podọ alọnu mítọn ján to ozán lọ blebu mẹ nado má nugbo Biblu tọn hẹ yé.

To ogàn ṣidopo mẹ afọnnu, gàntọ-ṣọ́tọ lọ ylọ mi jẹgbonu sọn ganpa lọ mẹ. Yẹn dọna awetọ ṣie dọmọ: “Mí na pé to Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn mẹ.” N’biọ to e si nado dọ nuhe jọ na whẹndo ṣie e yindọ ewọ luntọ́n janwẹ. Yẹn hodẹ̀ do homẹ bo tọ́n hodo gàntọ-ṣọ́tọ lọ. E plan mi sọyi ohọ̀ etọn mẹ to lẹdo ganpa lọ tọn mẹ. “Yẹn tindo kanbiọ delẹ na we, awhlivu,” wẹ e dọ. “To osọ zánmẹ, a dọ dọ yinkọ Jiwheyẹwhe tọn nọ yin Jehovah. Be a sọgan do ehe hia mi to Biblu mẹ ya?” Nupaṣamẹ podọ kọgbọ nankọ die! E ze Biblu etọn wá, bọ yẹn do yinkọ lọ Jehovah hia ewọ po asi etọn po. E tindo kanbiọ susu devo lẹ gando hosọ he ji mí dọhodo hẹ yọnnu ẹnẹ lọ lẹ to zánmẹ lẹ go. To whenuena e mọ pekọ to gblọndo lọ lẹ mẹ, e biọ to asi etọn si nado wleawuna núdùdù afọnnu tọn na yẹn po awetọ ṣie po.

To azán awe godo, mí yin didetọ́n, ṣigba whẹdatọ de basi nudide dọ to whenuena e yindọ tòvi Hongrie tọn de wẹ yẹn yin, yẹn dona tọ́n sọn Tchécoslovaquie. To nujijọ ehe godo wẹ Tibor Haffner biọ to yẹn si nado lẹzun asi etọn. Mí wlealọ, bọ yẹn sẹtẹn yì owhé mẹjitọ etọn lẹ tọn gbè.

Homẹkẹn Sinyẹn Deji

Mí zindonukọn to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ taidi asu po asi po, ṣigba Tibor sọ tindo azọ́n titobasinanu tọn nado wà ga. Azán vude poun jẹnukọnna whenue awhànfuntọ Hongrie tọn lẹ de awhànfọ biọ tòdaho mítọn mẹ to novembre 1938, visunnu mítọn, Tibor, Jr., yin jiji. To Europe, Wẹkẹ-whàn II to unklẹn. Hongrie ko hò adà daho Tchécoslovaquie tọn de yí, bo hẹn homẹkẹn sinyẹn deji na Kunnudetọ Jehovah tọn he tin to lẹdo he e paṣẹna mẹ lẹ.

To 10 octobre 1942, Tibor tọ́nyi Debrecen nado yì pé mẹmẹsunnu delẹ. Ṣigba, to ojlẹ ehe mẹ, e ma lẹkọwa whé. To godo mẹ, e dọ nuhe jọ na mi. Kakati nido yin mẹmẹsunnu lẹ, ponọ he dó avọ̀ azọ́nwatọ tọn delẹ wẹ to aná lọ ji to fie dope lọ dona tin te. Yé to tenọpọn asu ṣie po Pál Nagypál po, heyin mẹhe wá gbọn godo lẹ. Ponọ lọ lẹ plan yé yì ponọ-pámẹ bo yí opò do hò afọ yetọn lẹ kakajẹ whenue yé masọ mọ awufiẹsa ba.

Enẹgodo yé yin gbedena nado dó azọ́n-fọpa yetọn lẹ bo ṣite. Mahopọnna awufiẹsa lọ, yé yin hinhẹn gánnugánnu nado yì pinpán glintẹn. Ponọ lọ lẹ hẹn dawe devo wá he ota etọn yin biblá po alán-blavọ po sọmọ bọ e ma tlẹ sọgan mọnu ganji. Mẹmẹsunnu András Pilling, he wá dope lọ ga wẹ dawe ehe. Asu ṣie yin zizedo pinpán mẹ sọyi fie Kunnudetọ lẹ nọ yin ginglọndo to Alag, sẹpọ Budapest. To whenuena dopo to gàntọ-ṣọ́tọ lọ lẹ mẹ mọ afọ Tibor tọn he ko yin yasana, e dọ po mẹṣanko po dọmọ: “Nawẹ gbẹtọ lẹ ka ylanhùn do le! A hanú blo, mí na penukundo gowe.” Gàntọ-ṣọ́tọ awe devo lẹ jẹ afọ Tibor tọn lẹ hò ji, bọ ohùn gbàpe gbọn filẹpo. To nukunwhiwhe kleun de godo, e bà ede mẹ pò.

To osun he bọdego mẹ, Tibor gọna mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu po hugan 60 devo lẹ yin hinhẹn yì owhẹ̀ nukọn. Mẹmẹsunnu András Bartha, Dénes Faluvégi, po János Konrád po yin whẹdana nado yin hùhù gbọn kandokọnamẹ dali. Mẹmẹsunnu András Pilling yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na pipotọ gbẹzan etọn tọn, podọ asu ṣie yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe 12. Owhẹ̀ tẹwẹ yé ka hù? Whẹylọmẹtọ lọ sawhẹdokọna yé dọ, yé blasé nado hò ogántẹn yí, gbẹ́ devizọnwiwa awhàn tọn dai, yinuwa taidi amẹ́, bo doajàn dokọna ṣọṣi wiwe hugan lọ. To godo mẹ, owhẹ̀ okú tọn lọ lẹ yin didiọ do gànsinsẹ̀n na pipotọ gbẹzan tọn.

Yẹn Bọdo Asu Ṣie Go

Azán awe to whenuena Tibor tọ́nyi dope lọ to Debrecen godo, yẹn fọ́nzán jẹnukọnna ogán ṣidopo afọnnu tọn bo to avọ̀ mítọn lẹ lì. To ajijimẹ mẹde húhúhọ̀n po zingidi po. ‘Yé ko wá,’ wẹ n’lẹn. Ponọ ṣidopo zọ̀n jàujàu biọ họmẹ bo dọna mi dọ ahọlu wẹ do yé hlan nado keje owhé lọ gbè pọ́n. Nuhe to owhé lọ gbè lẹpo wẹ yin wiwle bo yin zizeyì ponọ-pámẹ, gọna visunnu owhe atọ̀n mẹvi mítọn. To gbenẹgbe mí yin tẹnsẹna yì ganpa de mẹ to Pétervására to Hongrie.

To finẹ jijẹ godo, yẹn jẹ ovà-zọ̀n bo yin kinklandovo sọn gàntọ-gbẹ́ devo lẹ go. To whenuena yẹn jẹ gángán, awhànfuntọ awe to ganpa ṣie mẹ jẹ dẹ́sọ-dẹ́mẹ ji do ota ṣie mẹ. “Mí dona desòdo e! Yẹn na desòdo e!” wẹ mẹdopo dọ. Ṣigba omẹ awetọ jlo na gbadopọnna agbasalilo ṣie whẹpo yé nido desòdo mi. Yẹn vẹ̀ yé nado pò mi dogbẹ̀. To godo mẹ yé tọ́nsọn ganpa ṣie mẹ, bọ yẹn dopẹna Jehovah na alọgigọna mi.

Gàntọ-ṣọ́tọ lọ lẹ tindo aliho vonọtaun hokansemẹ tọn de. Yé degbena mi nado mlọ́n kọmẹ bo ṣinyọ́n nukunmẹ dò, kì bọsẹ lẹ do nùmẹ na mi, blá alọ ṣie lẹ po afọ ṣie lẹ po, bo hò mi kaka bọ n’jẹ hùndi ji. Kiki to whenuena dopo to awhànfuntọ lọ lẹ mẹ dọ dọ nuṣikọna emi wẹ yé doalọte. Yé kàn mẹhe asu ṣie jei pé to whenuena e yin wiwle sè mi. Yẹn ma dọ ẹ na yé, enẹwutu mẹhiho lọ zindonukọn na azán atọ̀n. To azán ẹnẹtọ gbè, yẹn yin dotẹnmẹna nado plan visunnu ṣie yì jona onọ̀ ṣie. To avivọ sinsinyẹn whenu, yẹn ze ovi pẹvi ṣie pàn do nẹgbé ṣie he ko yin awugblena, bo zinzọnlin na kilomẹtlu 13 yì gànjihun glintẹn. Sọn finẹ, yẹn do pinpán yì whégbè, ṣigba yẹn sọ dona lẹkọyi ganpa lọ mẹ to azán doponẹ gbè.

Yẹn yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe ṣidopo to Budapest. To wiwá ṣie godo, n’sè dọ Tibor lọsu to finẹ. Lehe homẹhun mí sọ to whenuena mí yin dotẹnmẹna nado dọhodopọ, etlẹ yin na nukunwhiwhe kleun de poun gbọn gànja de gblamẹ! Mí mẹawe lẹ mọ owanyi Jehovah tọn bo mọ huhlọn yí sọn ojlẹ họakuẹ ehelẹ mẹ. Whẹpo mí do pé whladopo dogọ, mí mẹawe lẹ jugbọn whlepọn budonamẹ tọn lẹ mẹ, podọ whlasusu wẹ mí gbọn owù okú tọn mẹ luntọ́n.

Sọn Ganpamẹ Yì Ganpamẹ

Mímẹ mẹmẹyọnnu diblayi 80 wẹ yin bibẹ gọ́ ganpa dopo mẹ. Mí tindo ojlo vẹkuvẹku na núdùdù gbigbọmẹ tọn, ṣigba nado hẹn nudepope biọ ganpamẹ taidi nuhe ma yọnbasi. Be mí sọgan mọ nude sọn ganpa lọ mẹ ya? Mì gbọ ma dọ nuhe mí basi na mì. Yẹn ze dee jo nado nọ jla bọsẹ lẹ do na wekantọ ganpa lọ tọn lẹ. Yẹn ze wema pẹvi de do bọsẹ lọ lẹ dopo mẹ, ehe ji yẹn basi obiọ te nado yọ́n sọha he ji Biblu yin tito do to wesẹdotẹn ganpa lọ tọn. Ma nado fọ́n nuvẹdomẹ depope dote, yẹn yí hosọ owe devo lẹ tọn dogọ.

To wunkẹngbe, yẹn mọ bọsẹ susu devo lẹ yí sọn wekantọ lọ lẹ dè. Gblọndo lọ tin to dopo to bọsẹ lọ lẹ mẹ. Enẹgodo n’ze sọha ehelẹ na gàntọ-ṣọ́tọ de bo biọ owe lọ lẹ. Ayajẹ nankọ die to whenuena mí mọ owe lọ lẹ yí, gọna Biblu! Mí nọ diọ owe diẹ lẹ to sẹmẹsẹmẹ, ṣigba mí hẹn Biblu lọ go. Eyin gàntọ-ṣọ́tọ lọ kàn ẹn sè, mí nọ gblọn to whepoponu dọmọ: “Owe daho de wẹ, podọ mẹlẹpo wẹ jlo nado hia ẹ.” Gbọnmọ dali mí penugo nado hia Biblu.

To gbèdopo, ponọ-gán de basi oylọna mi wá wekantẹn etọn. E taidi mẹhe tindo sisi vonọtaun de.

E dọmọ: “Whési Haffner, yẹn tindo wẹndagbe de na we, hiẹ sọgan yì whé. Vlavo to osọ. E tlẹ sọgan yin egbé eyin pinpán de tin.”

“E na yọ́n taun,” wẹ gblọndo ṣie.

“Mọwẹ, e na yọ́n gbau,” wẹ e dọ. “Hiẹ tindo ovi de, podọ yẹn yọnẹn dọ hiẹ jlo nado pọ́n e go whẹ́n.” Enẹgodo e yidogọ dọmọ, “Saa doalọ wekanhlanmẹ ehe mẹ poun.”

“Wekanhlanmẹ nankọ wẹ?” wẹ yẹn kanse.

“Enẹ ni ma duahunmẹna we blo,” wẹ e kudeji dọ. “Saa doalọ e mẹ, podọ hiẹ sọgan yì.” Enẹgodo e dọna mi dọmọ: “Eyin hiẹ jẹ whégbè tlolo, wà nudepope he jlo we. Ṣigba todin whẹ́ a dona doalọwemẹ dọ hiẹ doalọtena yinyin dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ.”

Yẹn joagọyigodo bo gbẹ́ po nujikudo po.

“Eyin mọwẹ, be fi wẹ hiẹ na kú do!” wẹ e dawhá dọ po adi po bo yàn mi tọ́n.

To mai 1943, yẹn yin tẹnsẹna yì ganpa devo mẹ to Budapest podọ to enẹgodo yì tòpẹvi Márianosztra tọn mẹ, fie mí nọ̀ opá yẹwhenọ lẹ tọn mẹ hẹ yẹwhenọ-yọnnu diblayi 70 lẹ te. Mahopọnna huvẹ po awusinyẹnnamẹnu devo lẹ po, mí nọ yí jejejininọ do má todido mítọn hẹ yé. Dopo to yẹwhenọ-yọnnu lọ lẹ mẹ do ojlo nujọnu tọn hia to wẹndomẹ mítọn mẹ bo dọmọ: “Nuplọnmẹ dagbe wẹ ehelẹ. Yẹn ma ko sè onú mọnkọtọn de pọ́n gbede. Mì jaale bo dọ nususu na mi dogọ.” Mí dọhona ẹn dogbọn aihọn yọyọ lọ po ogbẹ̀ ayajẹnọ he na tin to e mẹ po dali. Dile mí to hodọ, yẹwhenọ-yọnnu nukọntọ lọ wá. Yẹwhenọ-yọnnu jlodotọ lọ yin pinplan yì to afọdopolọji, yin didedo omẹ́, bosọ yin hihò po kanyinylan po. To whenuena mí gọ̀ ẹ mọ, e vẹ̀ mí dọmọ: “Mì jaale bo hodẹ̀ hlan Jehovah na e ni whlẹn mi gán bo ze mi sẹ̀ sọn fi. Yẹn jlo na yin dopo to mì mẹ.”

Bọdo enẹ go, mí yin hinhẹn yì ganpa hoho de mẹ, to Komárom, tòdaho de to Tọ̀sisa Danube ji, to nudi kilomẹtlu 80 to whèyihọ Budapest tọn. Ninọmẹ gbẹninọ tọn lẹ vẹawu titengbe. Taidi mẹmẹyọnnu susu devo lẹ, yẹn jẹazọ̀n ovà-gbó tọn sinsinyẹn, bo to ohùn slú bosọ lẹzun madogánnọ. Mí ma tindo amasin depope, podọ yẹn lẹndọ okú ṣie ko wá. Ṣigba to whenẹnu, ponọ-gán lẹ to mẹde dinpọn he sọgan wazọ́n to wekantẹn. Mẹmẹyọnnu lẹ na yinkọ ṣie. Enẹwutu, amasin yin nina mi bọ yẹn gọ̀ jẹ gángán.

Whẹndo Ṣie Yin Kinkọndopọ Whladopo Dogọ

Dile awhànpa Union Soviétique tọn lẹ to sisẹpọ sọn whèzẹtẹn, mí yin hinhẹn po huhlọn po nado sẹtẹn yì whèyihọ. Eyin yẹn na basi zẹẹmẹ kanyinylan he mí pehẹ lẹpo tọn, otàn gaa de wẹ e na yin. Whlasusu wẹ yẹn sẹpọ kúdonu, ṣigba gbọn alọ hihọ́ basinamẹ Jehovah tọn dali, yẹn luntọ́n. To whenuena awhàn lọ doalọte, mí tin to tòdaho Tábor tọn mẹ to Tchèquie, ehe dẹn do Prague na nudi kilomẹtlu 80. Osẹ atọ̀n wayi dogọ whẹpo yẹn po nọviyọnnu asu ṣie tọn, Magdalena po do jẹ owhé mítọn gbè to Lučenec, to 30 mai 1945.

Sọn olá, yẹn sọgan mọ onọ̀ asu ṣie tọn po ovi ṣie vivẹ, Tibor po, hlan kọ́hò ji. Nukun ṣie lẹ gọ́ na dasin, bọ yẹn dawhá jẹgbonu dọmọ: “Tibike!” E họ̀nwezun bo lọ́n biọ alọ ṣie lẹ mẹ. “Mama, a ma nasọ yì ba, kavi a na gbẹ́ yì wẹ?” Hogbe tintan he e dọna mi lẹ niyẹn, podọ yẹn ma na wọn yé pọ́n gbede.

Jehovah yin lẹblanunọ hlan asu ṣie, Tibor, ga. Sọn ganpa Budapest tọn mẹ, e yin didohlan osla yasanamẹ tọn mẹ to Bor, to pọmẹ hẹ mẹmẹsunnu diblayi 160 devo lẹ. Whlasusu wẹ yé mọ yede to kúdonu, ṣigba taidi pipli de, yé yin hinhẹn dogbẹ̀. Tibor lẹkọwa whé to 8 avril 1945, nudi osun dopo jẹnukọnna yẹn.

To awhàn godo, mí gbẹ́ tindo nuhudo huhlọn Jehovah tọn nado lun whlepọn owhe 40 he bọdego lẹ tọn tọ́n to gandudu Communiste lẹ tọn glọ to Tchécoslovaquie. Tibor sọ yin whẹdana whladopo dogọ nado sẹ̀ngàn na ojlẹ dindẹn, bọ yẹn dona penukundo visunnu mítọn go matin alọgọ etọn. To whenuena e yin didetọ́n godo, Tibor wadevizọn taidi nugopọntọ tomẹyitọ de. To owhe 40 Communisme tọn whenu, mí nọ yí dotẹnmẹ hundote lẹpo zan nado má yise mítọn. Mí penugo nado gọalọna mẹsusu nado plọn nugbo lọ. Taidi kọdetọn de, yé lẹzun ovi gbigbọmẹ tọn mítọn lẹ.

Ayajẹnu nankọ wẹ e yin to whenuena mí mọ mẹdekannujẹ sinsẹ̀n tọn yí to 1989! To owhe he bọdego mẹ, mí yì plidopọ tintan to otò mítọn mẹ to ojlẹ dindẹn mọnkọtọn godo. To whenuena mí mọ fọtọ́n fọtọ́n mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu mítọn lẹ po tọn he ko hẹn tenọgli yetọn go na owhe susu, mí yọnẹn dọ Jehovah wẹ yin asisa daho huhlọn tọn na yemẹpo.

Asu vivẹ ṣie, Tibor, kú po nugbonọ-yinyin hlan Jiwheyẹwhe po to 14 octobre 1993, bọ yẹn to gbẹnọ todin to visunnu ṣie pá to Žilina, Slovaquie. Yẹn masọ tindo huhlọn sọmọ to agbasa-liho ba, ṣigba gbigbọ ṣie lodo gbọn huhlọn Jehovah tọn dali. Yẹn yise matin ayihaawe dọ gbọn huhlọn etọn dali yẹn sọgan doakọnna whlepọn depope to titonu ylankan ehe mẹ. Humọ, yẹn to nukọnpọnhlan ojlẹ lọ, whenue yẹn na penugo nado nọgbẹ̀ kakadoi gbọn nukundagbe majẹhẹ Jehovah tọn gblamẹ.

[Yẹdide to weda 20]

Visunnu ṣie Tibor, Jr., (owhe 4 mẹvi) he yẹn dona jodo

[Picture on page 21]

Tibor, Sr., po mẹmẹsunnu devo lẹ po to Bor

[Yẹdide to weda 22]

Hẹ Tibor po Magdalena, nọviyọnnu asu ṣie tọn po, to 1947, to Brno

[Yẹdide to weda 23]

Whlasusu wẹ yẹn sẹpọ kúdonu, ṣigba gbọn alọ hihọ́ basinamẹ Jehovah tọn dali, yẹn luntọ́n