BE HIẸ YỌNẸN YA?

To ojlẹ Biblu tọn mẹ, nawẹ owe-hihá lẹ nọ yin bibasi bo nọ yin zinzan gbọn?

Wẹndagbe Luku tọn dohia dọ Jesu vlọ́n owe-hihá Isaia tọn bo hia ẹ bosọ sọ há ẹ to enẹgodo. To vivọnu Wẹndagbe Johanu tọn, Johanu dọho gando owe-hihá de go bo dohia dọ emi ma sọgan kàn ohia he Jesu ko basi lẹpo do owe-hihá lọ mẹ.​—Luku 4:16-20; Johanu 20:30; 21:25.

Nawẹ owe-hihá lẹ nọ yin bibasi gbọn? Ayú, ayú-wema kavi papyrus wẹ nọ yin titlẹ́ dopọ nado wleawuna owe-hihá de. Enẹgodo, yè nọ há ẹ do opò de go bọ adà he ji nukinkan te nọ to homẹ. Nukinkan lọ lẹ ma nọ dite bosọ nọ yin ode to ode glọ. Eyin owe-hihá lọ gblo, opò nọ tin to adà etọn awe lẹ ji, bọ wehiatọ nọ yí alọ dopo do to hùnhùn in to awà dopo ji dile e yí alọ awetọ do to hihá ẹ to awà awetọ ji kakajẹ whenue e jẹ fihe e jlo na hia.

Wezẹhomẹ The Anchor Bible Dictionary dọmọ: “Tedidi owe-hihá lẹ tọn (he nọ saba sọ mẹtlu 10) nọ zọ́n bọ e ma nọ klo susu eyin yè tlẹ kàn nususu do e ji bo há ẹ dopọ.” Di apajlẹ, dodinnanu de dohia dọ owe-hihá he dite sọ mẹtlu 9,5 ji wẹ Wẹndagbe Luku tọn na ko yin kinkando. To whedelẹnu, tónu aga tọn po odò tọn owe-hihá de tọn po nọ yin pipà bọ yè nọ yí zannu de do dídí tónu lọ lẹ bosọ nọ diọ sinmẹ yetọn.

Mẹnu lẹ wẹ na ko yin “yẹwhenọgán” he yin nùdego to Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ?

To bẹjẹeji yẹwhenọduta tọn to Islaeli, sunnu mẹho dopo gee wẹ nọ yin yẹwhenọ daho to ojlẹ dopolọ mẹ na gbẹwhenu etọn. (Osọha lẹ 35:25) Aalọn wẹ yin omẹ tintan he hẹn azọngban ehe di. Enẹgodo, visunnu plọnji wẹ nọ saba jẹ otẹn otọ́ etọn tọn mẹ. (Eksọdusi 29:9) Ovivi sunnu Aalọn tọn susu wẹ sẹ̀n taidi yẹwhenọ, ṣigba vude to yé mẹ wẹ sẹ̀n taidi yẹwhenọ daho

To whenue kosi lẹ wá jẹ gandu do Islaeli ji, gandutọ kosi lẹ nọ de yẹwhenọ daho Ju lẹ bosọ nọ de yé sẹ̀ dile e jlo yé do. Ṣigba, whẹndo nukundeji lẹ mẹ wẹ yé nọ saba yin didesọn, titengbe to kúnkan Aalọn tọn mẹ. E họnwun dọ hogbe lọ “yẹwhenọgán” nọ dlẹnalọdo omẹ nukundeji yẹwhenọduta lọ tọn lẹ. Yẹwhenọgán lọ lẹ na ko bẹ pipli kúnkan tọn 24 yẹwhenọduta lọ tọn lẹ hẹn; hagbẹ nukundeji lẹ sọn whẹndo yẹwhenọ daho lẹ tọn mẹ; gọna yẹwhenọ daho he ko yin didesẹ lẹ taidi Annas.​—1 Otannugbo lẹ 24:1-19; Matiu 2:4; Malku 8:31; Owalọ lẹ 4:6.