Etẹwẹ Yin Nugbo lọ Gando Owe-Hihá Ohù Kúkú Tọn lẹ Go?

Hugan owhe 50 die wayi, zannu de he yin dindlan do osókla de mẹ gbọn lẹngbọhọtọ Bédouin tọn de dali ko dekọtọn do nuhe mẹdelẹ ylọ dọ nudindinmọ whenuho-kinkan dòkunkun tọn daho hugan owhe kanweko 20tọ tọn mẹ. Bédouin lọ sè bọ zannu lọ gbà tọ̀zẹ́n okò tọn de. To whenuena e dindona, e mọ tintan to nuhe wá yin yinyọnẹn taidi Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ mẹ.

OWE-HIHÁ ehelẹ ko yin ahọnkan ayidonugo po nudindọn po tọn na pipli weyọnẹntọ lẹ tọn podọ to linlinnamẹnu lẹ mẹ. Bẹwlu po nudọnamẹ agọ̀ po wẹ gbayipe to gbẹtọ paa lẹ ṣẹnṣẹn. Yèdọ-yèdọ ko gbayipe gando nuṣinyọndonu he klo tlala de go, heyin whinwhàn gbọn obu dali dọ owe-hihá lọ lẹ de nugbo lẹ hia he na de huhlọn pò na yise Klistiani lẹ tọn po Ju lẹ tọn po ga. Ṣigba etẹwẹ yin zẹẹmẹ titengbe lọ gando owe-hihá ehelẹ go? To nuhe hugan owhe 50 godo, be nugbo lọ lẹ sọgan yin yinyọnẹn ya?

Etẹwẹ Owe-Hihá Ohù Kúkú Tọn lẹ Yin?

Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ yin alọnuwe-hihia hohowhenu Juvi lẹ tọn, he suhugan yetọn yin kinkàn do Heblugbe mẹ, delẹ do Alamaikigbe mẹ, podọ kleun de do Glẹkigbe mẹ. Susu to owe-hihá po adà tintlẹ́n owe-hihá lọ tọn ehelẹ po mẹ ko hugan owhe 2 000, yèdọ ko tin jẹnukọnna jiji Jesu tọn. To owe-hihá tintan he yin mimọyi sọn Bédouin lẹ dè mẹ wẹ alọnuwe-hihia gaa ṣinawe he tin to ninọmẹ voovo gbigble tọn mẹ lẹ tin te. Dile osókla dogọ lẹ yin kùnkùn, owe-hihá devo lẹ gọna adà tintlẹ́n owe-hihá tọn fọtọ́n lẹ yin mimọ. To gblagbla owhe 1947 po 1956 po tọn mẹ, osókla 11 he bẹ owe-hihá hẹn lẹ wẹ yin mimọ sẹpọ Qumran, to Ohù Kúkú pá.

To whenuena owe-hihá lẹ po adà tintlẹ́n owe-hihá lọ tọn lẹ po yin kinklandovo, yé yì nudi alọnuwe-hihia 800. Nudi mado-ẹnẹ, kavi hugan 200 alọnuwe-hihia lẹ tọn poun, wẹ yin vọkan adà wefọ Biblu Heblugbe tọn lẹ. Alọnuwe-hihia dogọ lẹ nọtena nukinkan hohowhenu Biblu tọn heyin Juvi lẹ tọn, yèdọ owe heyin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ po owe he yè ma yọ́n asisa etọn lẹ po.a

Delẹ to owe-hihá he fọnjlodotena weyọnẹntọ lẹ hugan wẹ nukinkan he mayin yinyọnẹn to ojlẹ he wayi lẹ mẹ. Ehelẹ bẹ lẹdogbedevomẹ lẹ do whẹho osẹ́n Juvi lẹ tọn ji hẹn, gbedide tangan lẹ na hagbẹ klandovo sinsẹ̀n tọn he nọ nọ̀ Qumran, ohó-milomilo lẹ po dẹ̀hiho lẹ po he nọ yin yiyizan to sinsẹ̀n-bibasi aṣa tọn mẹ lẹ, gọna owe sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn lẹ he de pọndohlan lẹ gando hẹndi dọdai Biblu tọn po azán godo tọn lẹ po go hia. Zẹẹmẹ bibasi do Biblu ji vonọtaun lẹ sọ tin ga, yèdọ zẹẹmẹ wefọ debọdo-dego tọn he dohó bo dẹn-to-aimẹ hugan na zẹẹmẹ bibasi do wefọ Biblu tọn lẹ ji egbezangbe tọn.

Mẹnu Wẹ Kàn Owe-Hihá Ohù Kúkú Tọn Lẹ?

Aliho voovo azán hihia tọn lẹ gando owe hohowhenu tọn lẹ go dohia dọ owe-hihá lẹ vlavo yin vivọkan kavi yin bibẹdopọ to owhe kanweko atọ̀ntọ J.W.M. po owhe kanweko tintan W.M. po gblamẹ. Weyọnẹntọ delẹ ko dọ dọ owe-hihá lẹ yin whiwhla do osókla lẹ mẹ gbọn Ju he sọn Jelusalẹm lẹ dali jẹnukọnna vasudo tẹmpli lọ tọn to owhe 70 W.M. Ṣigba, suhugan weyọnẹntọ he to dodinna owe-hihá lẹ mọ dọ pọndohlan ehe ma tin to kọndopọmẹ hẹ nuhe owe-hihá lọ lẹ bẹhẹn gba. Owe-hihá susu wẹ do pọndohlan po aṣa lẹ po hia he jẹagọdo aṣẹpipa sinsẹ̀n tọn lẹ he tin to Jelusalẹm. Owe-hihá ehelẹ de pipli de hia he yise dọ Jiwheyẹwhe ko gbẹ́ yẹwhenọ lẹ po devizọnwiwa tẹmpli tọn to Jelusalẹm mẹ po dai podọ dọ e pọ́n sinsẹ̀n-bibasi pọmẹ tọn yetọn to danfafa ji hlan taidi wunmẹ nunọnutẹnmẹ devizọnwiwa tẹmpli tọn de. E taidi nuhe mayọ́n basi dọ aṣẹpatọ tẹmpli Jelusalẹm tọn lẹ na whlá nukinkan de he bẹ owe-hihá mọnkọtọn lẹ hẹn.

Dile etlẹ yindọ vlavo pipli vọkan-basitọ lẹ tọn de tin to Qumran, e yọnbasi dọ susu owe-hihá lẹ tọn yin ṣinṣanpli to fidevo bo yin hinhẹnwa gbọn yisenọ lẹ dali. To linlẹn de mẹ, Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ yin nubẹplidopọ wesẹdotẹn he gbloada de tọn. Dile e yin do na wesẹdotẹn depope, nubẹplidopọ lọ sọgan bẹ linlẹn he gbloada taun de hẹn, e mayin dandan dọ yemẹpo wẹ na do pọndohlan sinsẹ̀n tọn heyin wehiatọ etọn lẹ tọn hia gba. Etomọṣo, wefọ enẹlẹ he sọawuhia to vọkan susu mẹ de linlẹn vonọtaun po nuyise pipli lọ tọn lẹ po hia tlala.

Be Tòmẹnu Qumran Tọn Wẹ Esséniens lẹ Yin Ya?

Eyin owe-hihá ehelẹ yin wesẹdotẹn Qumran tọn, mẹnu lẹ wẹ yin tòmẹnu etọn lẹ? Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Eleazar Sukenik, he mọ owe-hihá atọ̀n yí na Wehọmẹ alavọ Heblu tọn to Jelusalẹm to 1947, wẹ yin omẹ tintan he dọ dọ owe-hihá ehelẹ ko yin lẹdo Esséniens lẹ tọn.

Esséniens lẹ yin hagbẹ klandovo Juvi lẹ tọn de heyin nùdego gbọn wekantọ owhe kanweko tintan tọn lẹ Josephus, Philon Alezandrie tọn, gọna Pliny Mẹho lọ dali. Fie Esséniens lẹ wá sọn taun yin whẹho hopàdọ tọn de, ṣigba e taidi dọ yé wá aimẹ to ojlẹ hunyanhunyan tọn he bọdo gufinfọn Maccabée tọn go to owhe kanweko awetọ J.W.M.b Josephus na linlin do tintin-to-aimẹ yetọn to ojlẹ enẹ mẹ ji dile e basi zẹẹmẹ do lehe pọndohlan sinsẹ̀n tọn yetọn gbọnvona dehe yin Falesi lẹ po Sadusi lẹ po tọn ji. Pliny donù nọtẹn lẹdo Esséniens lẹ tọn go to Ohù Kúkú lọ tó to ṣẹnṣẹn Jẹliko po En-gedi po tọn.

Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn James VanderKam, weyọnẹntọ Owe-hihá Ohù Kúkú tọn, dọ dọ “Esséniens he nọ nọ̀ Qumran lẹ yin adà pẹvi de poun na nuyiwa daho Esséniens lẹ tọn,” he Josephus dọ dọ sọha yetọn diblayi fọtọ́n donu ẹnẹ. Dile yé ma tlẹ sọgbe hẹ zẹẹmẹ bibasi lẹpo mlẹnmlẹn do sọ, zẹẹmẹ heyin didesọn owe Qumran tọn lẹ mẹ sọgbe hẹ Esséniens lẹ tlala hugan pipli Juvi lẹ tọn devo depope he yin yinyọnẹn to ojlẹ enẹ mẹ.

Mẹdelẹ ko dọ dọ sinsẹ̀n Klistiani tọn bẹjẹeji to Qumran. Etomọṣo, vogbingbọn susu sọgan yin ayidego to pọndohlan sinsẹ̀n tọn heyin hagbẹ klandovo Qumran tọn po Klistiani fliflimẹ tọn lẹ po ṣẹnṣẹn. Nukinkan Qumran tọn lẹ de titẹdo gbedide Gbọjẹzan tọn go zẹjlẹgo podọ ahunmẹduna zẹjlẹgo gando hunwhẹ wiweji-ninọ tọn go hia. (Matiu 15:1-20; Luku 6:1-11) Onú dopolọ sọgan yin didọ gando olá ninọ Esséniens lẹ tọn sọn ogbẹ́ go mẹ, nuyise yetọn to sẹ́gbè po jọmaku alindọn tọn po mẹ, gọna nùzindonuji do tlẹnmẹ-ninọ po linlẹn otangblo tọn lẹ po ji gando mahẹ tintindo hẹ angẹli lẹ to sinsẹ̀n-bibasi yetọn mẹ. Ehe dohia dọ yé ma kọngbedopọ hẹ nuplọnmẹ Jesu tọn lẹ po dehe yin Klistiani fliflimẹ tọn lẹ po tọn lẹ gba.​—Matiu 5:14-16; Johanu 11:23, 24; Kọlọsinu lẹ 2:18; 1 Timoti 4:1-3.

Nuzewhlá Matin, Owe-Hihá Heyin Whiwhla lẹ Matin

To owhe he bọdo Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ mimọ go, owe susu wẹ yin didetọ́n he hẹn nudinmọ tintan lọ tin-to-aimẹ po awuyiya po na weyọnẹntọ lẹ lẹdo aihọn pé. Ṣigba adà tintlẹ́n owe-hihá lọ tọn fọtọ́n susu sọn dopo to osókla lọ lẹ mẹ, heyin yinyọnẹn taidi Osókla 4, hẹn nuhahun ayihaawe tintindo tọn sinsinyẹn wá. Ehelẹ yin to alọ pipli pẹvi akọjọpli tọn heyin weyọnẹntọ lẹ tọn de mẹ he yin zizedai to Whèzẹtẹn Jelusalẹm tọn (apadewhe Jọdani tọn to whenẹnu) to onú Hoho-sẹdotẹn Whenuho-kinkan Dòkunkun tọn Palestine tọn. Pipli ehe ma bẹ weyọnẹntọ Juvi kavi Islaeli tọn lẹ depope hẹn gba.

Pipli lọ wleawuna aliho nuwiwa tọn de he ma dike na mẹdepope ni mọ owe-hihá lọ kakajẹ whenuena yé zín kọdetọn dodinnanu yetọn tọn lẹ jẹgbonu sọgbe hẹ osẹ́n. Sọha weyọnẹntọ he tin to pipli lọ mẹ lẹ yin hinhẹn tindo dogbó. Eyin hagbẹ pipli lọ tọn de kú, weyọnẹntọ yọyọ dopo kẹdẹ wẹ nọ yin yiyidogọ nado diọtẹnmẹna ẹn. Sọha azọ́n lọ tọn biọ pipli he sù taun de, podọ to whẹho delẹ mẹ, azọ́nyọnẹntọ he yiaga taun to Heblugbe po Alamaikigbe hohowhenu tọn po mẹ lẹ. James VanderKam dọ ẹ to aliho ehe mẹ dọmọ: “Owe-hihá tintlẹ́n fọtọ́n donu ao lẹ sù tlala hugan nuhe azọnyọnẹntọ ṣinatọ̀n poun sọgan penukundego, mahopọnna lehe yé yin azọnyọnẹntọ sọ.”

Po Awhàn Azán-Ṣidopo tọn po to 1967, Whèzẹtẹn Jelusalẹm tọn po owe-hihá etọn lẹ po wá anademẹ Islaeli tọn glọ, ṣigba aliho nuwiwa tọn depope ma diọ gba na pipli dodinnanu owe-hihá tọn yin zizedai. Dile zinzinjẹgbonu owe-hihá he wá sọn Osókla 4 mẹ lẹ tọn to gbàndọn sọn owhe lẹ mẹ jẹ owhe ao ao lẹ mẹ, weyọnẹntọ delẹ jẹ koefàn ji. To 1977, Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Geza Vermes heyin Wehọmẹ alavọ Oxford tọn ylọ ẹ dọ nuzedai winyandomẹ tọn he ylan hugan owhe kanweko 20tọ́ tọn. Yèdọ-yèdọ jẹ gbigbayipe ji dọ Ṣọṣi Katoliki tọn ko de sọn ojlo mẹ wá nado whlá nudọnamẹ owe-hihá tọn he na yin nugbajẹmẹji hlan sinsẹ̀n Klistiani tọn.

To 1980 lẹ gblamẹ, pipli lọ yin kandlẹnna jẹ weyọnẹntọ 20 to godo mẹ. Enẹgodo, to 1990, to anademẹ anademẹtọ yọyọ etọn, Emanuel Tov glọ, heyin Wehọmẹ alavọ Heblu tọn to Jelusalẹm tọn, pipli lọ yin kandlẹnna dogọ jẹ weyọnẹntọ hugan 50. Todohukanji tangan de yin awuwlena na zinzinjẹgbonu owe-hihá lọ tọn he pò lẹ.

Nukọnyiyi nujọnu tọn wá to ajiji mẹ to 1991. Tintan, A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls yin zinzinjẹgbonu. Ehe yin hihoplidopọ po alọgọ zomọ nudọnamẹ-sẹdo tọn po sinai do todohukanji alọdlẹndo pipli lọ tọn ji. Bọdego, Wesẹdotẹn Huntington to San Marino, Californie, lá dọ yé na hẹn yẹdide owe-hihá lọ tọn blebu tin-to-aimẹ na weyọnẹntọ depope. To madẹnmẹ, po zínzín jẹgbonu owe A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls tọn po, yẹdide owe-hihá lọ tọn he ma ko yin zinzinjẹgbonu dai lẹ tọn lẹzun nuhe tin-to-aimẹ po awubibọ po.

Enẹwutu na owhe ao he wayi, Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹpo wẹ ko tin-to-aimẹ na gbigbeje pọ́n. Dodinnanu lọ dehia dọ nuzewhlá depope matin; owe-hihá he yin whiwhlá depope matin. Dile vọkan sọgbe hẹ osẹ́n godo tọn owe-hihá lọ tọn lẹ to yinyin zinzinjẹgbonu, todin kẹdẹ wẹ dogbapọnnanu gigọ́ sọgan bẹjẹeji. Whẹndo yọyọ weyọnẹntọ owe-hihá lẹ tọn ko wá aimẹ. Ṣigba zẹẹmẹ tẹwẹ dodinnanu ehe tindo na Biblu plọntọ lẹ?

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 3]

Ehelẹ tin to osókla he sẹpọ Ohù Kúkú to ehe mẹ owe-hihá hohowhenu tọn lẹ yin mimọ te

[Asisa Yẹdide Tọn]

Adà tintlẹ́n owe-hihá: Weda 3, 4, po 6 po: Courtesy of Israel Antiquities Authority

[Asisa Yẹdide Tọn to weda 5]

Courtesy of Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem