Nuhe Wẹkẹ lọ Dohia
Lehe wẹkẹ lọ te gbẹ́ nọ paṣa sunwhlẹvu-plọntọ lẹ bọ yé to azọ́nwanu he yé nọ yí do pọ́n wẹkẹ lọ lẹ hẹn pọnte. Etẹwẹ yé ka mọ?
Wẹkẹ lọ to titoji. Owe de dọ dọ: “Sunwhlẹvu lẹ yin tito tẹnwin-lẹnwin to agahomẹ, [podọ] e ma yin gbọn kosọ dali wẹ yé do dẹn do yede.” (Linlinwe lọ Astronomy) Nawẹ enẹ yọnbasi gbọn? Dodinnanutọ lẹ dọ dọ nue nukun ma gán mọ de he nọ yin matière noire wẹ nọ hẹn yé dote. Mẹlẹ dọ dọ matière noire “taidi aliya de he nukun ma gán mọ . . . ehe nọ deanana bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn, pẹvi, daho po daho blibata lẹ po.”
Nawẹ e yin gbọn bọ wẹkẹ lọ do to titoji domọ? Be e yọnbasi dọ ni wá aimẹ na ede poun wẹ ya? Pọ́n nue Allan Sandage he ko kú todin dọ. Mẹlẹ nọ mọ ẹn di “dopo to sunwhlẹvu-plọntọ daho hugan he yè nọ na sisi taun lẹ mẹ to owhe 100 he wayi lẹ mẹ.” E ka sọ yise dọ Jiwheyẹwhe tin.
E dọmọ: “Yẹn mọdọ titojininọ onú lẹ tọn [to wẹkẹ lọ mẹ] ma sọgan yin kosọ de poun gba. Nunọwhinnusẹ́n delẹ dona tin he nọ deanana ẹn.”
Lehe wẹkẹ lọ na nọ bo yọ́n na nutogbẹ̀ lẹ pẹẹ wẹ e te. Lẹnnupọndo lehe owhè nọ to hùnhùn madoalọte do ji. Eyin huhlọn he nọ zọ́n bọ e nọ to hùnhùn ma sinyẹn sọ lehe e te, owhè ma na ko tin. Eyin e ka sọ lán, owhè na ko fiọ.
Nususu wẹ to wẹkẹ lọ mẹ bọ lehe yé dona te na nutogbẹ̀ lẹ nido nọ e mẹ pẹẹ wẹ yé te. Wekantọ Anil Ananthaswamy dọ dọ eyin yè tlẹ yí nudevo de do diọtẹnna dopo tata to onú enẹlẹ mẹ, “sunwhlẹvu, planẹti, po bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn po ma na ko tin. Nutogbẹ̀ de ma na tin.”
Aigba yin nọtẹn dagbe na gbẹtọvi lẹ nado nọ. Jẹhọn dagbe po osin he pé po tin to aigba ji bọ kiklo osun tọn zọ́n bọ aigba to otẹn he jẹ mẹ to wẹkẹ lọ mẹ. Owe de dọ dọ “dodinnanu he yin bibasi gando aigba go po lehe nutogbẹ̀ lẹ to e ji do po dohia dọ [aigba] kẹdẹ ji wẹ gbẹtọvi lẹ gán nọ.”—National Geographic.a
Wekantọ de dọ dọ owhè po planẹti he lẹdo e lẹ po “dẹn taun do sunwhlẹvu he pò lẹ” to bẹplidopọ sunwhlẹvu tọn mítọn mẹ. Nue ka zọ́n bọ nutogbẹ̀ lẹ gán nọgbẹ̀ to aigba ji niyẹn. Eyin fie aigba te sẹpọ sunwhlẹvu he pò lẹ, vlavo ṣẹnṣẹn bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn he mẹ mí te tọn kavi sẹpọ tónu etọn, yozò na hugan bọ mí ma gán nọgbẹ̀ to aigba ji. Amọ́, fie aigba te to wẹkẹ lọ mẹ zọ́n bọ nutogbẹ̀ lẹ gán nọgbẹ̀ to e ji.
Nue weyọnẹntọ Paul Davies yọnẹn gando wẹkẹ lọ po osẹ́n he nọ deanana ẹn lẹ po go zọ́n bọ e wá tadona kọ̀n dọ: “E vẹawuna mi nado yise dọ kosọ sin nú wẹ zọ́n bọ mí do to ogbẹ̀ lọ mẹ, dọ nujijọ madonukun de wẹ zọ́n, kavi dọ nujijọ ajiji de wẹ wá aimẹ bọ mí do tin. . . . Nude wutu janwẹ mí do to ogbẹ̀ lọ mẹ.” Weyọnẹntọ Davies ma plọnmẹ dọ Jiwheyẹwhe wẹ dá wẹkẹ lọ po gbẹtọvi lẹ po, amọ́ etẹwẹ hiẹ lẹn? E taidi dọ wẹkẹ lọ po aigba po yin awuwlena na nutogbẹ̀ lẹ nido nọ e ji. Be vlavo mẹde wẹ dá wẹkẹ lọ po aigba po wẹ zọ́n bọ e do yinmọ ya?
a Owe enẹ ma to didohia dọ Jiwheyẹwhe wẹ dá aigba po gbẹtọvi lẹ po. Kakatimọ, e to didohia dọ aigba yin nọtẹn dagbe de, fie gbẹtọvi lẹ gán nọgbẹ̀ te.