Owe Heyin Zẹẹmẹ-Basina to Aliho Agọ̀ mẹ De
“Nuplọnmẹ lilẹ aigba tọn, do ede podọ do owhè yin lalo, bo jẹagọdo Owe wiwe pete.” Wẹ Pipli Owe bẹplitọ Ṣọṣi Katholiki Tọn dọ to gbedide de mẹ to 1616.1 Be Biblu jẹagọdo nugbo lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ nugbonugbo wẹ ya? Kavi be e ko yin zẹẹmẹ-basina to aliho agọ̀ mẹ wẹ ya?
TO ALUNLUN owhe 1609/10 tọn mẹ, Galileo Galilei lẹ́ zomọ numọ-hlan-olá tọn etọn he ṣẹṣẹ yin awuwlena pannukọn olọn lẹ bo mọ osun ẹnẹ he lẹdo planẹti Jupiter pé. Nuhe e mọ lọ gbà yise he gbayipe lọ dọ nudida olọn tọn lẹpo dona lẹdo aigba pé. Jẹnukọn, to 1543, sunwhlẹvu-plọntọ Pologne tọn lọ Nicolaus Copernicus ko dè linlẹn lọ tọ́n dọ planẹti lẹ nọ lẹdo owhè pé. Galileo gbadopọnna dọ nugbo lẹnunnuyọnẹn tọn de wẹ ehe yin.
Ṣigba, na sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Katholiki tọn lẹ, ehe jẹagọdo nuplọnmẹ Ṣọṣi tọn. Ṣọṣi ko yise na whenu dindẹn dọ aigba wẹ yin ṣẹnṣẹn wẹkẹ lọ tọn.2 Pọndohlan ehe sinai do tadena paa wefọ lẹ tọn he basi zẹẹmẹ aigba tọn taidi nuhe yin didoai “do dodo etọn lẹ ji, bọ e ma nado yin tẹnsẹna gbedegbede.” (Psalm 104:5) Yin whẹylọ to Lomu, Galileo sọawuhia to Whẹ̀dọhọsa. To yinyin hinhẹn biọ dogbapọn sinsinyẹn mẹ, e yin hinhẹn po huhlọn po nado mọ́ dodinnanu etọn lẹ, podọ e zan pipotọ gbẹzan etọn tọn to yinyin ginglọn do whégbè.
To 1992, owhe 350 delẹ to okú Galileo tọn godo, Ṣọṣi Katholiki Tọn wá yigbe gbọngodo dọ mahopọnna ehe lẹpo owhẹ̀ etọn whẹ́n.3 Ṣigba eyin owhẹ̀ Galileo tọn whẹ́n, be Biblu ma sọgbe wẹ ya?
Dindin Zẹẹmẹ Nugbo Wefọ Biblu Tọn lẹ Mọ
Galileo yí Biblu sè nado yin nugbo. To whenuena dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn etọn lẹ jẹagọdo tadena wefọ Biblu tọn delẹ he gbayipe, e lẹn dọ sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ lẹ wẹ gboawupo nado mọnukunnujẹ zẹẹmẹ nugbo wefọ lọ lẹ tọn mẹ. To popolẹpo mẹ, “nugbo awe ma sọgan jẹagọdo yede gba”, wẹ e wlan.4 E na ayinamẹ dọ hogbe tangan lẹnunnuyọnẹn tọn enẹlẹ ma nọ jẹagọdo ohó egbesọegbesọ Biblu tọn lẹ gba. Ṣigba sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ lẹ ma na jó yede do nado yin dududeji gba. Yé kudeji dọ hogbe Biblu tọn lẹpo gando aigba go dona yin nukunnumọjẹemẹ to aliho paa mẹ. Taidi kọdetọn de, e mayin dọ yé gbẹ́ dodinnanu Galileo tọn lẹ dai kẹdẹ wẹ gba ṣigba yé sọ gboawupo nado tindo nukunnumọjẹnumẹ nugbo hogbe Owe wiwe mọnkọtọn lẹ tọn.
Na nugbo tọn, lẹnpọn dagbe dona dọna mí dọ to whenuena Biblu dlẹnalọdo “agosu ẹnẹ aigba tọn lẹ,” e ma zẹẹmẹdo dọ Biblu kantọ lẹ mọnukunnujẹ aigba go nado tindo agosu ẹnẹ to aliho paa tọn mẹ gba. (Osọhia 7:1) Biblu yin kinkan to ogbè gbẹtọ paa lẹ tọn mẹ, bo nọ saba yí hoyijlẹ-do-hogo he họnwun zan. Enẹwutu to whenuena e dọho dogbọn aigba dali taidi nuhe tindo “agosu ẹnẹ,” “odòdo” he hẹnai de, “oslò,” po “lọnglọnẹn” de po, Biblu ma to zẹẹmẹ lẹnunnuyọnẹn aigba tọn basi gba; e họnwun dọ e to hodọ po oló po, dile mí nọ basi do to hodidọ egbesọegbesọ tọn mẹ.a—Isaia 51:13; Job 38:6.
To owe etọn mẹ Galileo Galilei, kandai gbẹzan tọn basitọ lọ L. Geymonat doayi e go dọmọ: “sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ linlẹn agọ̀ tindotọ he jlo na na dogbo lẹnunnuyọnẹn tọn to dodonu linlẹn Biblu tọn ji ma na wà nudepope hugan nado kọnmasin do Biblu lọsu go.”5 Enẹ lọ wẹ yé wà. Na nugbo tọn, tadena Biblu tọn heyin sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ lẹ tọn wẹ—e mayin Biblu lọsu tọn gba—enẹ ze dandannu he ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe do lẹnunnuyọnẹn ji.
Mọdopolọ, pipli nunọwhinnusẹ́n sinsẹ̀n tọn go tẹdotọ egbehe tọn lẹ nọ slokọna Biblu to whenuena yé kudeji dọ aigba yin didá to azán ṣidopo ganhiho 24 tọn mẹ. (Gẹnẹsisi 1:3-31) Pọndohlan mọnkọtọn ma sọgbe hẹ lẹnunnuyọnẹn kavi Biblu gba. To Biblu mẹ, taidi to hodidọ egbesọegbesọ tọn mẹ, hogbe lọ “azán” tindo zẹẹmẹ susu, nọ yin yiyizan nado jlẹ whenu po tedidi voovo lẹ po. To Gẹnẹsisi 2:4 mẹ, azán nudida tọn ṣidopo lọ lẹpo yin alọdlẹndo taidi “azán” blebu de. Hogbe Heblu tọn lọ heyin lilẹdo “azán” to Biblu mẹ sọgan zẹẹmẹdo “whenu dindẹn de” poun.6 Enẹwutu whẹwhinwhẹ́n Biblu tọn depope matin nado kudeji dọ azán nudida dopodopo tọn lẹ yin ganhiho 24 gba. Gbọn onú devo pinplọnmẹ dali, pipli nunọwhinnusẹ́n go tẹdotọ lẹ nọ basi zẹẹmẹ Biblu tọn to aliho agọ̀ mẹ.—Sọ pọ́n 2 Pita 3:8.
Gbọn whenuho mẹ, sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ lẹ ko nọ saba slokọna Biblu. Gbadopọnna aliho devo lẹ he mẹ sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn lẹ ko basi zẹẹmẹ nuhe Biblu dọ lẹ to aliho agọ̀ mẹ te.
Yin Zẹẹmẹ-basina to Aliho Agọ̀ mẹ Gbọn Sinsẹ̀n Dali
Nuyiwa mẹhe dọ dọ yé nọ hodo Biblu lẹ tọn nọ saba kọnmasin do oyín owe he yé sọalọakọn nado tindo sisi na go. Mẹhe ylọ yede dọ Klistiani ehelẹ ko sọ̀n ohùn ode awetọ yetọn tọn dai to oyín Jiwheyẹwhe tọn mẹ. Ṣogan, Biblu dotuhomẹna hodotọ Klisti tọn lẹ nado ‘yiwanna yenọzo.’—Johanu 13:34, 35; Matiu 26:52.
Sinsẹ̀ngan delẹ nọ sloalọna lẹngbọpa yetọn lẹ, nọ yí akuẹ he yé jẹdẹ́n do mọ sọn yé si gbọn oklọ dali.—ehe gbọnvo pete na anademẹ Owe wiwe tọn lọ dọ: “Vọnu wẹ mì mọyi, vọnu wẹ mì ni na omẹ.”—Matiu 10:8; 1 Pita 5:2, 3.
E họnwun dọ, Biblu ma sọgan yin whẹdana gbọn hogbe po nuyiwa mẹhe nọ yihodọ sọn e mẹ lẹ tọn po dali kavi mẹhe sọalọakọn nado nọgbẹ to kọndopọmẹ po e po lẹ poun gba. Enẹwutu gbẹtọ nukuntamahopọntọ de sọgan jlo nado dindona na ede nuhe Biblu yin podọ nuhewutu owe mọnkọtọn do yin ayidego tọn sọmọ.
[Nudọnamẹ odò tọn]
a Di apajlẹ, etlẹ yin sunwhlẹvu-plọntọ he ayiha etọn yin tlọlọ hugan to egbehe na dọho dogbọn “zizẹ” po “họyiyi” owhè, sunwhlẹvu lẹ, po pipli sunwhlẹvu lẹ tọn po dali—dile etlẹ yindọ, na nugbo tọn, ehelẹ nọ sọawuhia nado to tẹnsẹ na lilẹdo aigba tọn wutu.
[Yẹdide to weda 4]
Awe to zomọ numọ-dohlan Galileo tọn lẹ mẹ
[Yẹdide to weda 5]
Galilée pannukọn whẹdatọ etọn lẹ