Lẹnunnuyọnẹn po Biblu po—Be Yé Sọta Yede Nugbonugbo Wẹ Ya?

NUHE fọ́n nudindọn dote to Galileo po Ṣọṣi Katoliki tọn po ṣẹnṣẹn ko tin-to-aimẹ owhe kanweko susu whẹpo Copernic po Galileo po tlẹ do yin jiji. Linlẹn lọ dọ aigba wẹ yin ahọnkan wẹkẹ tọn ko yin alọkẹyi gbọn Glẹki hohowhenu tọn lẹ dali bosọ yin hinhẹn gbayipe gbọn tamẹnuplọnmẹtọ Aristote (384-322 J.W.M.) po sunwhlẹvu-plọntọ Ptolémée (owhe kanweko awetọ W.M.) po dali.a

Pọndohlan Aristote tọn gando wẹkẹ go yin nuyiwadeji gbọn linlẹn lẹndopọ-basitọ podọ tamẹnuplọnmẹtọ Glẹki Pythagore (owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M.) tọn dali. Aristote kẹalọyi pọndohlan Pythagore tọn dọ awusọhia pipé wẹ nuhe tin to loboto lẹ nọ tindo, bo gbọnmọ dali yise dọ onú loboto de-to-demẹ lẹ wẹ nọpọ́ bo wleawuna olọn lẹ, kẹdẹdile e nọ sọawuhia to alùbasa de mẹ do. Aigba wẹ tin to ṣẹnṣẹn onú loboto de-to-demẹ enẹlẹ tọn. Sunwhlẹvu lẹ nọ sẹtẹn lẹdo pé, bo nọ yin anadena gbọn adà loboto he tin to tónu pete lọ dali, enẹ wẹ asisa huhlọn Jiwheyẹwhe tọn. Aristote sọ yise dọ owhè po nugonu olọn tọn devo lẹ po yin pipé, bo ma sọgan diọwunmẹ, podọ dọ ohia kavi oblọ depope ma tin to yé go.

Tamẹnuplọnmẹ lẹ mẹ wẹ Aristote de pọndohlan dolido etọn sọn, e ma yin sọn lẹnunnuyọnẹn mẹ gba. Linlẹn etọn wẹ yindọ e ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado dọ dọ aigba nọ sẹtẹn. E sọ gbẹ́ dọ aigba ma tin to agbágbá to dovlomẹ, na e yise dọ eyin aigba to tẹnsẹ, e na nọ whlẹ́ gbọ̀n núgo kaka bo na wá nọte to ajijimẹ eyin huhlọn de ma nọ sisẹ ẹ gbọzangbọzan. Na pọndohlan Aristote tọn taidi nuhe sọgbe hẹ oyọnẹn whenẹnu tọn wutu, gbẹtọ lẹ kẹalọyi i to paa mẹ na nudi owhe 2 000. Etlẹ yin to owhe kanweko 16tọ mẹ, tamẹnuplọnmẹtọ France tọn Jean Bodin do pọndohlan he gbayipe enẹ hia dọmọ: “Mẹdepope he tamẹ etọn pé, kavi he tindo nukunnumọjẹnumẹ lẹnunnuyọnẹn tọn vude poun, ma na lẹn pọ́n gbede dọ aigba, he pẹnzin bo ma yọ́n tẹnsẹna lọ . . . , nọ bli . . . lẹdo ṣẹnṣẹn ede tọn podọ lẹdo owhè gba; na eyin aigba whàn vude poun, mí na mọ bọ tòdaho lẹ po figángán lẹ po, tòpẹvi lẹ po osó lẹ po na họ́ sú ai.”

Ṣọṣi Kẹalọyi Aristote

Onú devo he yin adọ̀ nudindọn he fọndote to Galileo po ṣọṣi lọ po ṣẹnṣẹn jọ to owhe kanweko 13tọ mẹ bo gando nukọntọ Katoliki tọn Thomas d’Aquin (1225-74) go. Thomas d’Aquin tindo sisi sisosiso na Aristote, mẹhe e nọ dlẹnalọdo taidi Tamẹnuplọnmẹtọ Lọ. Thomas d’Aquin dovivẹnu vẹkuvẹku na owhe atọ́n nado ṣaka tamẹnuplọnmẹ Aristote tọn dopọ hẹ nuplọnmẹ ṣọṣi tọn. To owe etọn Galileo’s Mistake mẹ, Wade Rowland dọ dọ to ojlẹ Galileo tọn mẹ, “sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Thomas d’Aquin tọn he ko flusọ́ po tamẹnuplọnmẹ Aristote tọn po ko lẹzun nuyise dodonu Ṣọṣi Lomu tọn.” Sọ flin dọ to azán enẹlẹ gbè, pipli lẹnunnuyọnẹntọ lẹ tọn tangan de ma tin. Na taun tọn, ṣọṣi lọ wẹ nọ deanana tito wepinplọn tọn. To paa mẹ, ṣọṣi lọ kẹdẹ wẹ nọ deanana whẹho sinsẹ̀n po lẹnunnuyọnẹn po tọn lẹ.

Ehe wẹ wleawuna ninọmẹ he hẹn nudindọn wá to ṣọṣi lọ po Galileo po ṣẹnṣẹn. Whẹpo Galileo tlẹ do jẹ sunwhlẹvu lẹ plọn ji, e ko wlanwe gando tẹnsisẹ jọwamọnu lẹ tọn go. Ehe fọ́n ayihaawe dote gando hopàdọ Aristote he nọ yin sisina taun lọ tọn susu go. Ṣigba, vivẹnudido Galileo tọn nado nọgodona linlẹn lọ dọ owhè wẹ tin to ṣẹnṣẹn wẹkẹ lọ tọn podọ alọsọakọ́n etọn dọ pọndohlan enẹ sọgbe hẹ Owe-wiwe wẹ hẹn ẹn wá dodinnanu okà tọn nukọn to 1633.

Nado yiavunlọna ede, Galileo dọ dọ emi tindo yise dolido to Biblu mẹ taidi Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn. E sọ basi zẹẹmẹ dọ omẹ paa lẹ wẹ Owe-wiwe yin kinkàndai na podọ dọ wefọ Biblu tọn he dlẹnalọdo owhè taidi nuhe nọ sẹtẹn lẹ ma dona yin tadena to aliho tlọlọ mẹ gba. Zẹẹmẹ etọn lẹpo wẹ lẹzun osin-bado-pápá-nẹgbé. Na Galileo gbẹ́ tadena Owe-wiwe tọn he sinai do tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn ji dai wutu, e yin whẹgbledo! To 1992 tó fi wẹ Ṣọṣi Katoliki tọn wá yigbe to gbangba dọ emi ṣinuwa to whẹdida Galileo tọn mẹ.

Nuhe Mí Sọgan Plọn sọn E mẹ Lẹ

Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn nujijọ ehelẹ mẹ? Tintan whẹ́, Galileo ma jẹagọdo Biblu gba. Kakatimọ, nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ wẹ e jẹagọdo. Wekantọ sinsẹ̀n tọn de dọmọ: “E họnwun dọ nuhe mí sọgan plọn sọn Galileo si ma yindọ Ṣọṣi lọ tẹdo nugbo Biblu tọn lẹ go pẹkipẹki zẹjlẹgo gba; ṣigba dọ e ma tẹdego pẹkipẹki sọmọ.” Gbọn dotẹnmẹ nina tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn nado yinuwado sinsẹ̀n-nuplọnmẹ etọn ji dali, ṣọṣi lọ joawuna aṣa kakati nado hodo nuplọnmẹ Biblu tọn lẹ.

Ehe lẹpo hẹn mí flin avase he Biblu na dọmọ: “Mì nọ payi do mìde na mẹde ma na do yí yinyọnẹn [kavi tamẹnuplọnmẹ] po oklọ tata po do bẹ mì, gbọn otanhoho gbẹtọ tọn dali, gbọn jọgbe aihọn tọn mẹ, ehe ma dile Klisti tọn te.”—Kọlọsinu lẹ 2:8.

To egbehe ga, mẹsusu gbẹ́ to alọkẹyi linlẹn po tamẹnuplọnmẹ he sọta Biblu lẹ po to Mẹylọhodotọklisti mẹ. Apajlẹ ehe tọn dopo wẹ nuplọnmẹ Darwin tọn dọ nulẹ tin yededenu, ehe yé ko yí do diọtẹnna kandai nudida tọn he tin to Gẹnẹsisi mẹ. Gbọn mọwiwà dali, ṣọṣi lẹ ko yí Darwin do basi Aristote egbezangbe tọn bo ko sọ diọ nuplọnmẹ nulẹ tin yededenu tọn zun nuyise dodonu tọn de.b

Lẹnunnuyọnẹn Nugbo Nọ Kọngbedopọ hẹ Biblu

Zẹẹmẹ he jẹnukọn lẹ ma dona hù ojlo he mí tindo to lẹnunnuyọnẹn mẹ gba. Na jide tọn, Biblu lọsu basi oylọna mí nado plọnnu sọn alọnuzọ́n Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ bo doayi jẹhẹnu jiawu Jiwheyẹwhe tọn lẹ go to nuhe mí nọ mọ lẹ mẹ. (Isaia 40:26; Lomunu lẹ 1:20) Na nugbo tọn, Biblu ma yin nuplọnmẹwe lẹnunnuyọnẹn tọn gba. Kakatimọ, e nọ de nujinọtedo Jiwheyẹwhe tọn lẹ, jẹhẹnu etọn he nudida kẹdẹ ma sọgan plọnmẹ lẹ, po lẹndai etọn na gbẹtọvi lẹ po hia. (Psalm 19:7-11; 2 Timoti 3:16) Etomọṣo, whedepopenu he Biblu dlẹnalọdo jọwamọnu lẹ, nuhe e dọ nọ sọgbe pẹpẹ. Galileo lọsu tlẹ dọmọ: “Jiwheyẹwhe wẹ yin dowatọ Owe Wiwe po jọwamọnu lẹ po tọn . . . Nugbo awe ma sọgan sọta yede pọ́n gbede.” Lẹnnupọndo apajlẹ he bọdego lẹ ji.

Whẹho he yin nujọnu taun hugan tẹnsisẹ sunwhlẹvu lẹ po planẹti lẹ po tọn wẹ nugbo lọ dọ nuhe tin to wẹkẹ lọ mẹ lẹpo nọ yin anadena gbọn osẹ́n lẹ dali, taidi osẹ́n nudọ̀nwá-odò tọn. Gbọnvona Biblu, Pythagore wẹ yin omẹ tintan he mí yọnẹn bọ e donù osẹ́n jọwamọ tọn lẹ go, na e yise dọ yè sọgan yí sọha lẹ do basi zẹẹmẹ wẹkẹ lọ pete tọn. To owhe fọtọ́n donu awe godo, Galileo, Kepler, po Newton po dohia dọ nugonu wẹkẹ tọn lẹ nọ yin anadena gbọn osẹ́n he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe lẹ dali.

Owe Job tọn mẹ wẹ osẹ́n jọwamọ tọn lẹ yin alọdlẹndo te jẹnukọn to Biblu mẹ. To nudi owhe 1600 J.W.M., Jiwheyẹwhe kanse Job dọmọ: ‘Hiẹ yọ́n aṣẹdai [kavi, osẹ́n] olọn lẹ tọn lẹ?’ (Job 38:33) Owe Jẹlemia tọn, he yin kinkàndai to owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M., dlẹnalọdo Jehovah taidi Didatọ ‘aṣẹdai osun tọn po sunwhlẹvu lẹ tọn po’ gọna ‘aṣẹdai olọn po aigba po tọn lẹ.’ (Jẹlemia 31:35; 33:25) To pọndohlan mẹ na hodidọ enẹlẹ, zẹẹmẹ basitọ Biblu tọn G. Rawlinson dọmọ: “Nugbo lọ dọ osẹ́n susu tin to aihọn yinukundomọ lọ mẹ yin didohia po nùzindonuji dopolọ po gbọn Biblu kàntọ lẹ po lẹnunnuyọnẹn egbezangbe tọn po dali.”

Whẹpo Pythagore do wlanwe dogbọn osẹ́n jọwamọ tọn lẹ dali, nudi owhe fọtọ́n ko juwayi sọn whenue gbọ́n nuhe mí hia to owe Job tọn mẹ lọ yin didọ. Flin dọ yanwle Biblu tọn ma yin nado de nugbo lẹ hia gando jọwamọnu lẹ go poun gba, ṣigba nado dó do ahun mítọn mẹ jẹnukọn dọ Jehovah wẹ Didatọ onú popo tọn—mẹhe sọgan dá osẹ́n jọwamọ tọn lẹ.—Job 38:4, 12; 42:1, 2.

Apajlẹ devo he ji mí sọgan lẹnnupọndo wẹ yindọ osin aigba ji tọn lẹ nọ to lilẹpe gbọzangbọzan gbọn tito he nọ yin yiylọdọ lilẹpe osin tọn gblamẹ. Do glido, osin nọ tì sọn ohù mẹ taidi azọ̀, bo nọ wleawuna aslọ lẹ, ja kọnyìn aigba ji, bosọ nọ gọyì ohù mẹ to godo mẹ. Alọdlẹndonu paa he ko dẹn-to-aimẹ hugan gando lilẹpe ehe go wá sọn owhe kanweko ẹnẹtọ J.W.M. mẹ. Ṣigba, owhe kanweko susu jẹnukọnna enẹ, Biblu ko donù lilẹpe mọnkọtọn go. Di apajlẹ, to owhe kanweko 11tọ J.W.M., Ahọlu Sọlọmọni Islaeli tọn wlan dọmọ: “Otọ̀ lẹpo wẹ to sisà biọ ohù mẹ; ṣigba ohù ma gọ́, fie na otọ̀ lẹ to sisà sọn, finẹ wẹ yé sọ gọ̀ do.”—Yẹwhehodọtọ 1:7.

Mọdopolọ, to nudi owhe 800 J.W.M., yẹwhegán Amọsi, he yin lẹngbọhọtọ podọ glesi tata de, wlan dọ Jehovah “ylọ osin ohù tọn lẹ, bosọ kọ̀n yé tọ́n do nukunmẹ aigba tọn ji.” (Amọsi 5:8) Matin hogbe gigẹdẹ, lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ yiyizan, Sọlọmọni po Amọsi po basi zẹẹmẹ he sọgbe gando lilẹpe osin tọn go sọn pọndohlan he gbọnvo yẹẹ lẹ mẹ.

Biblu sọ dọ dọ Jiwheyẹwhe “ze aigba plá do agbágbá ji.” (Job 26:7) To pọndohlan mẹ na oyọnẹn he gbayipe to owhe 1600 J.W.M., vlavo ojlẹ he mẹ hogbe enẹlẹ yin didọ te, nugopipe jiawu vonọtaun janwẹ mẹde na tindo whẹpo do dọ dọ nuhe pẹnzin taun de sọgan nọ̀ agbágbá to dovlomẹ bo ma yin zize sinai do nudepope ji. Dile e ko yin nùdego do jẹnukọn, Aristote lọsu gbẹ́ linlẹn dovlomẹ tọn dai, podọ owhe 1 200 linlán godo wẹ e nọgbẹ̀ te!

Be e ma paṣa we dọ Biblu dọ ohó he sọgbe enẹlẹ—mahopọnna pọndohlan agọ̀ he taidi nuhe sọgbe hugan to ojlẹ enẹ mẹ lẹ ya? Eyin mí lẹnnupọn ganji, mí na mọdọ ehe dekunnu yinukọn dogọ dọ Biblu yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali. Enẹwutu, nuyọnẹnnu wẹ e yin dọ mí ni ma dike nuplọnmẹ kavi linlẹn depope he sọta Ohó Jiwheyẹwhe tọn ni yinuwado mí ji po awubibọ po blo. Dile whenuho ko dohia whlasusu do, tamẹnuplọnmẹ gbẹtọvi lẹ tọn, etlẹ yin wesetọ akonka lẹ tọn, ma nọ nọ̀ aimẹ dẹn, ṣigba “ohó OKLUNỌ tọn [nọ] nọte kakadoi.”—1 Pita 1:25.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Apotin/Yẹdide to weda 6]

Pọndohlan Plọtẹstant lẹ Tọn

Nukọntọ Sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn lẹ lọsu diọnukunsọ linlẹn lọ dọ owhè wẹ tin to ṣẹnṣẹn wẹkẹ lọ tọn. Delẹ to yé mẹ wẹ Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560), po John Calvin (1509-64) po. Luther dọ gando Copernic go dọmọ: “Nulunọ ehe jlo na sọtadona lẹnunnuyọnẹn sunwhlẹvu-pinplọn tọn pete.”

Diọdo Hẹnwatọ Plọtẹstant tọn lẹ ze pọndohlan yetọn sinai do tadena tlọlọ wefọ delẹ tọn ji, taidi kandai Jọṣua weta 10 tọn, he dọ dọ owhè po osun po “nọte guun.”c Naegbọn Diọdo Hẹnwatọ lẹ do ze teninọ ehe? Owe lọ Galileo’s Mistake basi zẹẹmẹ dọ dile etlẹ yindọ Sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn wẹ́n zẹgẹ Ṣọṣi Katoliki Lomu tọn, e gboawupo nado “tún ede dote sọn nuyiwadomẹji tangan” Aristote po Thomas d’Aquin po tọn glọ, mẹhe pọndohlan yetọn lẹ yin “alọkẹyi gbọn Katoliki po Plọtẹstant po dali to pọmẹ.”

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide lẹ]

Luther

Calvin

[Asisa Yẹdide tọn]

Sọn owe lọ Servetus and Calvin, 1877 mẹ

[Yẹdide to weda 4]

Aristote

[Asisa Yẹdide tọn]

Sọn owe lọ A General History for Colleges and High Schools, 1900 mẹ

[Yẹdide to weda 5]

Thomas d’Aquin

[Asisa Yẹdide tọn]

Sọn owe lọ Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855 mẹ

[Yẹdide to weda 6]

Isaac Newton

[Yẹdide to weda 7]

To nuhe hugan owhe 3 000 die wayi, Biblu basi zẹẹmẹ lilẹpe osin aigba ji tọn