Jọmaku Alindọn Tọn—Bẹjẹeji Sinsẹ̀n-Nuplọnmẹ lọ Tọn

“Hosọ he tindo kanṣiṣa po nuyọnẹn ogbẹ̀ tọn po depope ma ko wle ayidonugo gbẹtọ tọn sọmọ dile ninọmẹ etọn to okú godo basi do gba.”—“L’ENCYCLOPÉDIE DE LA RELIGION ET DE L’ÉTHIQUE (Glẹnsigbe)”

1-3. Nawẹ Socrates po Plato po ze linlẹn lọ dọ alindọn yin jọmaku daga gbọn?

OWHE 70 mẹvi de heyin weyọnẹntọ po mẹplọntọ po yin owhẹ̀ sisi matindo po ayiha jọja lẹ tọn hinhẹn gblezọn gbọn nuplọnmẹ etọn dali po sadokọna. Dile etlẹ yindọ ewọ na whẹjijọ dagbe de to whẹdidọ etọn whenu, whẹdatọ nuvẹunnọ de gblewhẹdo e bo dawhẹ okú tọn na ẹn. Ganhiho kleun delẹ jẹnukọnna hùhù etọn, mẹplọntọ yọnhonọ lọ na whẹwhinwhẹ́n debọdo-dego lẹ wehọmẹvi he plidopọ lẹdo e lẹ nado hẹn ẹn diun dọ alindọn yin jọmaku podọ okú mayin nuhe yè dona dibu na gba.

² Dawe he yin owhẹ̀ okú tọn dá na lọ mayin mẹdevo de hugan Socrates, yèdọ tamẹnuplọnmẹtọ he diyin owhe kanweko atọ́ntọ J.W.M. Glẹki tọn.a Wehọmẹvi etọn Plato basi kandai nujijọ ehelẹ tọn do nukinkan etọn lẹ Apology po Phaedo po mẹ. Socrates po Plato po yin pipà taidi delẹ to mẹtintan he ze linlẹn lọ daga dọ alindọn yin jọmaku mẹ. Ṣigba yé ma yin dowatọ nuplọnmẹ ehe tọn lẹ gba.

³ Dile mí na mọ do, bẹjẹeji linlẹn jọmaku gbẹtọvi tọn lọ dlẹnkan jẹ ojlẹ flifli tọn lẹ mẹ. Ṣigba, Socrates po Plato po, basi vọjlado na linlẹn lọ bo diọ ẹ zun nupinplọn tamẹnupinplọn tọn de, bo gbọnmọ dali hẹn ẹn nado dọnmẹdogo taun na aṣa hagbẹ azán yetọn gbè tọn lẹ po dehe ja lẹ po.

Sọn Pythagore dè jẹ Yọwhé Ahọlu Egiptinu lẹ Tọn Mẹ

4. Jẹnukọnna Socrates, etẹwẹ yin pọndohlan Glẹki tọn na Gbẹninọ to Okú godo?

⁴ Jẹnukọnna Socrates po Plato po Glẹkinu lẹ lọsu yise dọ alindọn nọ to gbẹnọ zọnmii to okú godo. Pythagore, yèdọ lẹnunnuyọnẹntọ nulinlẹn tọn he diyin owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. Glẹki tọn lọ, yise dọ alindọn yin jọmaku bo sọgan yin vivọji. Jẹnukọnna ẹn, Thales Miletus tọn, he yin linlẹn nado yin tamẹnuplọnmẹtọ tintan Glẹki tọn heyin yinyọnẹn lọ, tindo numọtolanmẹ dọ alindọn jọmaku tin e mayin to gbẹtọ lẹ, kanlin lẹ, po ogbé lẹ po kẹdẹ mẹ gba ṣigba to onú mọnkọtọn lẹ mẹ taidi ogànmú lẹ, to whenuena e yindọ e sọgan sẹtẹn na ogàn. Glẹkinu hohowhenu tọn lẹ sọalọakọn dọ alindọn oṣiọ lẹ tọn nọ do tọjihun dasa otọ̀ Styx tọn yì agblò aigba glọ tọn daho de mẹ heyin yiylọ dọ aihọn oṣiọ lẹ tọn. To finẹ, whẹdatọ lẹ nọ dawhẹna alindọn lẹ vlavo nado yin yasana to oganpa he tindo adó he yiaga de mẹ kavi nado dugbẹ to otẹn Paladisi nkọtọn de mẹ.

5, 6. Nukun tẹwẹ Pẹlsianu lẹ yí do pọ́n alindọn?

⁵ To Iran, kavi Pẹlsia, hlan whèzẹtẹn, yẹwhegan de heyin Zoroaster nọgbẹ̀ to owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M. E ze aliho sinsẹ̀n-bibasi tọn de dai ehe wá yin yinyọnẹn taidi sinsẹ̀n Zoroaster tọn. Ehe wẹ yin sinsẹ̀n Ahọluigba Pẹlsianu lẹ tọn, ehe dugán do ninọmẹ aihọn tọn ji whẹpo Grèce do lẹzun huhlọn nukundeji tọn de. Owe-wiwe sinsẹ̀n Zoroaster tọn dọmọ: “To Jọmaku whenu alindọn Dodonọ lẹ tọn na tin to Ayajẹ mẹ kakadoi, ṣigba yajiji mẹ wẹ alindọn Lalonọ lẹ tọn na tin te dandan. Podọ Osẹ́n hath Ahura Mazda helẹ [he zẹẹmẹdo, “yẹwhe nuyọnẹntọ de”] yin nina dogbọn huhlọn nupojipetọ tọn Etọn gblamẹ.”

⁶ Nuplọnmẹ jọmaku alindọn tọn yin apadewhe sinsẹ̀n he jẹnukọnna sinsẹ̀n Zoroaster Iran-nu lẹ tọn ga. Di apajlẹ, akọta hohowhenu Iran tọn lẹ, nọ penukundo alindọn oṣiọ lẹ tọn go gbọn núdùdù po avọ̀ po nina yé dali nado gọalọna yé to aihọn oṣiọ lẹ tọn mẹ.

7, 8. Etẹwẹ Egiptinu hohowhenu tọn lẹ yise dogbọn lunluntọ́n alindọn tọn sọn agbasa oṣiọ tọn mẹ dali?

⁷ Yise to ogbẹ̀ to okú godo mẹ yin dandannu de na sinsẹ̀n Egiptinu lẹ tọn. Egiptinu lẹ yise dọ alindọn oṣiọ lẹ tọn na yin whẹdana gbọn Osiris dali, yèdọ ogán yẹwhe aihọn oṣiọ lẹ tọn. Di apajlẹ, kandai wehiha tọn de he yin didohia nado yin sọn owhe kanweko 14tọ J.W.M. do Anubis, yèdọ yẹwhe oṣiọ lẹ tọn hia, nado to pinplan alindọn wekantọ Hunefer tọn yì Osiris nukọn. To ojlẹgan awenọ de ji, ahun wekantọ lọ tọn, he nọtena ayihadawhẹnamẹnu etọn, yin jijlẹ po ofún he yẹwhe-yọnnu nugbo po whẹdida dodo tọn lọ po ṣinyọ́n do ota po. Thoth, yẹwhe devo, nọ basi kandai kọdetọn lẹ tọn. To whenuena e yindọ ahun Hunefer tọn ma yin hinhẹn pẹ̀n po ylando po, pinpẹn etọn yido hugan ofún lọ, bọ Hunefer yin alọkẹyi nado biọ agblò Osiris tọn mẹ bo mọ jọmaku yí. Wehiha lọ sọ do nudazi yọnnu de hia he nọte to apa na nujlẹgan lọ, bo wleawufó nado tlẹn matintọ lọ dù eyin alindọn lọ gbogàn to mẹtẹnpọn lọ mẹ. Egiptinu lẹ lọsu nọ yí atinkẹn do hẹn oṣiọ yetọn lẹ hú bo nọ basi-hihọ́na agbasa kúnkan falo tọn lẹ do yọwhé ahọlu Egiptinu lẹ tọn he yọnwhanpẹ de mẹ, to whenuena e yindọ yé lẹndọ lunluntọ́n alindọn lọ tọn sinai do hihọ́-bibasina agbasa lọ ji.

⁸ To whelọnu lo, nukunhunhun hohowhenu tọn voovo lẹ, to pọmẹ tindo yise to nuplọnmẹ dopolọ mẹ—yèdọ jọmaku alindọn tọn. Be asisa dopolọ mẹ wẹ yé mọ nuplọnmẹ ehe yí sọn ya?

Bẹjẹeji Etọn

9. Sinsẹ̀n tẹwẹ yinuwa do aihọn Egipti, Pẹlsia, po Grèce hohowhenu tọn po ji?

⁹ “To aihọn hohowhenu tọn mẹ,” dile owe lọ La religion de Babylonie et d’Assyrie (Glẹnsigbe) dọ do, “Egipti, Pẹlsia, po Grèce po tindo nuyiwadomẹji sinsẹ̀n Babilọni tọn.” Owe ehe zindonukọn nado basi zẹẹmẹ dọmọ: “To pọndohlan mẹ na kọndopọ dowhenu tọn to Egipti po Babilọni po ṣẹnṣẹn, dile e yin didohia gbọn zannu El-Amarna tọn lẹ dali do, dotẹnmẹ hundote susu wẹ tin nugbonugbo nado hẹn pọndohlan po aṣa Babilọninu tọn lẹ po biọ hagbẹ sinsẹ̀n lalo klandovo Egiptinu lẹ tọn mẹ. To Pẹlsia, hagbẹ sinsẹ̀n lalo klandovo Mithra tọn basi dohia nuyiwadomẹji matin nuṣiwa linlẹn Babilọninu tọn . . . Nuplọnmẹ flusọ sinsinyẹn Omẹ Ṣẹm tọn lẹ tọn to nuplọnmẹ dabla Glẹki fliflimẹ tọn mẹ podọ to hagbẹ sinsẹ̀n lalo klandovo Grèce-nu tọn mẹ yin alọkẹyi todin to paa mẹ gbọn weyọnẹntọ lẹ dali matin nudindọn depope. Nuplọnmẹ Omẹ Ṣẹm tọn lẹ tọn na titengbe tọn yin Babilọninu lẹ tọn jẹ obá he yiaga de mẹ.”b

10, 11. Etẹwẹ yin pọndohlan Babilọninu lẹ tọn gando gbẹninọ to okú godo go?

¹⁰ Ṣigba be pọndohlan Babilọninu lẹ tọn na nuhe nọ jọ to okú godo ma gbọnvo pete na Egiptinu lẹ, Pẹlsianu lẹ, po Glẹkinu lẹ po tọn ya? Di apajlẹ, lẹnnupọndo, Epic of Gilgamesh Babilọninu lẹ tọn ji. Yọnhonọ sunnu asuka whenuho tọn etọn, yèdọ Gilgamesh, to nulẹnpọn whepoponu do nujọnu-yinyin okú tọn ji, tọ́n nado dindona jọmaku ṣigba gboawupo nado mọdona ẹn. Awhli ovẹn sàtọ de he e pé to gbejizọnlin lọ whenu tlẹ na tuli i nado duvivi gbẹzan etọn dintọn, na e ma na mọ gbẹzan mavọmavọ he e to díndín gba. Wẹndomẹ otangblo lọ pete tọn wẹ yindọ okú ma sọgan yin didapana gba podọ todido jọmaku tọn yin oklọ de. Be ehe dohia dọ Babilọninu lẹ ma tindo yise to Gbẹninọ to Okú godo mẹ wẹ ya?

¹¹ Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn lọ Morris Jastrow, Jr., wehọmẹ alavọ Pennsylvania, États-Unis tọn, wlan dọmọ: “Depope to gbẹtọ lẹ kavi nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ ma lẹndọ [Babilọninu lẹ] na pehẹ yọnbasi vasudo mlẹnmlẹn nude he ko yin hinhẹnwa ogbẹ̀ tọn gbede pọ́n gba. Okú [to pọndohlan yetọn mẹ] yin aliho de hlan wunmẹ ogbẹ̀ devo tọn, podọ gbigbẹ́ jọmaku dai zinnudeji dọ e ma yọnbasi nado dapana diọdo gbẹninọ tọn ehe nọ yin hinhẹnwa gbọn okú dali.” Mọwẹ, Babilọninu lẹ lọsu yise ga dọ ogbẹ̀ wunmẹ de, to ninọmẹ de mẹ, nọ zindonukọn to okú godo. Yé nọ do ehe hia gbọn nutindo lẹ dìdì po oṣiọ lọ po dali na yizan yetọn to Gbẹninọ to Okú godo mẹ.

12-14. (a) To Osìngigọ lọ godo, fie wẹ nuplọnmẹ jọmaku alindọn tọn bẹjẹeji sọn? (b) Nawẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lọ gbayipe lẹdo aigba pé gbọn?

¹² E họnwun dọ, nuplọnmẹ jọmaku alindọn tọn yigodo jẹ Babilọni hohowhenu tọn mẹ. Sọgbe hẹ Biblu, yèdọ owe de he tindo ohia whenuho he sọgbe tọn, tòdaho Babẹli, kavi Babilọni tọn, yin didoai gbọn Nimlọdi, ovivi daho Noa tọn dali.c To Osìngigọ globu tọn godo to azán Noa tọn gbè, ogbè dopo gee po sinsẹ̀n dopo po wẹ tin. Gbọn tòdaho lọ didoai po atọ̀họ̀ de gbigbá to finẹ po dali, Nimlọdi bẹ sinsẹ̀n devo jẹeji. Kandai Biblu tọn dohia dọ to ogbè lẹ wuwlu to Babẹli godo, atọ̀họ̀-gbátọ he jẹflumẹ lẹ vunvunpe bo bẹ gbẹzan yọyọ lẹ jẹeji, bo hẹn sinsẹ̀n yetọn yì po yé po. (Gẹnẹsisi 10:6-10; 11:4-9) Gbọnmọ dali nuplọnmẹ sinsẹ̀n Babilọninu lẹ tọn lẹ gbayipe lẹdo nukunmẹ aigba tọn.

¹³ Whenuho dohia dọ Nimlọdi kú okú danuwiwa tọn. To okú etọn godo po lẹnpọn dagbe po Babilọninu lẹ na ko yin whinwhan nado ze e do otẹn he yiaga de mẹ taidi didoaitọ, gbigbátọ, po ahọlu tintan tòdaho yetọn tọn po. To whenuena e yindọ yẹwhe Marduk (Merodach) yin pinpọn hlan taidi didoaitọ Babilọni tọn, weyọnẹntọ delẹ ko na ayinamẹ dọ Marduk nọtena yẹwhe Nimlọdi. Eyin ehe yin mọ, to whelọnu lo linlẹn lọ dọ gbẹtọ tindo alindọn de he nọ nọgbẹ̀ to okú godo dona ko yin onú agọe tọn de e whè gbau to okú Nimlọdi tọn whenu. To whẹho depope mẹ, kandai whenuho tọn lẹ dohia dọ to Osìngigọ godo, nuplọnmẹ jọmaku alindọn tọn bẹjẹeji to Babẹli, kavi Babilọni.

¹⁴ Nalete, nawẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lọ lẹzun dodonu de na suhugan sinsẹ̀n azán mítọn gbè tọn lẹ gbọn? Adà he bọdego na gbadopọnna lehe e biọ sinsẹ̀n Whèzẹtẹn tọn lẹ mẹ do.

[Nudọnamẹ odò tọn lẹ]

[Yẹdide to weda 6]

Nukun he Egiptinu lẹ yí do pọ́n alindọn lẹ to aihọn oṣiọ lẹ tọn mẹ

[Yẹdide to weda 7]

Socrates dọnnu dọ alindọn yin jọmaku