Diọdo Azọ́ndenamẹ Tọn to Owhe 80 Mẹ
Dile E Yin Didọ Gbọn Gwendoline Matthews Dali
To whenuena yẹn pé owhe 80, asu ṣie po yẹn po basi dide nado bẹ nutindo mítọn lẹpo do agbànbẹhun heyin hihaya de mẹ bo sẹtẹn sọn Angleterre yì Espagne. Mí ma nọ do Espagne-gbè gba, podọ mí jlo na yì huwaji-whèyihọ Espagne tọn, dẹn taun do fihe tomẹyitọ saditọ Glẹnsigbe-dotọ lẹ nọ yì. Suhugan họntọn mítọn lẹ tọn lẹndọ mí hùn alẹ wẹ, ṣigba po homẹhunhun po yẹn flin dee dọ Ablaham yin owhe 75-mẹvi to whenuena e jo Uli do.
DILE kọdetọn etọn yindo, owhe he mí yizan to Espagne lẹ sọn whenue gbọ́n mí ko jẹ finẹ to avril 1992 ko yin dehe yin alemọyi tọn hugan to gbẹzan mítọn lẹ mẹ. Ṣigba whẹpo yẹn nido basi zẹẹmẹ nuhewutu mí sẹtẹn tọn, mì gbọ ma dọna mì lehe gbẹzan mítọn to sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn mẹ hẹn mí nado basi nudide daho mọnkọtọn do.
Nugbo Biblu Tọn Diọ Gbẹzan Mítọn Lẹ
Yẹn yin nukunpedego whẹ́n to whédo sinsẹ̀nnọ tọn de gbè to huwaji-whèyihọ Londres tọn, to Angleterre. Mama nọ hẹn nọviyọnnu ṣie po yẹn po yì nọtẹn sinsẹ̀n-bibasi tọn voovo lẹ dile ewọ to pekọhẹnwanamẹnu gbigbọmẹ tọn dín pé. Otọ́ ṣie, mẹhe to pẹ́nwe jẹ sinsinyẹn, ma nọ hodo mí yì gba. Ṣigba ewọ yin hihiatọ zohunhunnọ Biblu tọn, podọ ewọ nọ zẹnudoglọna to whedepopenu he e mọ wefọ he na nukunnumọjẹnumẹ de e. Dopo to nutindo he yẹn nọ wlebòna hugan lẹ mẹ wẹ Biblu he ko dohó enẹ heyin onú titengbe de hlan ẹn.
To 1925, to whenuena yẹn yin owhe 14-mẹvi, alọnuwe pẹvi de yin yiyido ohọ̀n mítọn glọ he basi oylọ na mí do hodidọ gbangba tọn de tẹnmẹ to otò-họ̀ West Ham tọn mẹ. Onọ̀ ṣie po kọmẹnu de po basi dide nado yì hodidọ lọ tẹnmẹ, bọ nọviyọnnu ṣie po yẹn po gọna yé. Hodidọ enẹ lọ, “Livi Susu He Tin to Ogbẹ̀ Todin lẹ Ma Na Kú Gbede Ba,” do okún nugbo Biblu tọn lẹ do ahun Mama tọn mẹ.
Osun kleun delẹ godo, Papa kú to owhe 38-mẹvi mẹ. Okú etọn yin nugbajẹmẹji sinsinyẹn de, dile e yindọ e hẹn mí jẹflumẹ bosọ jo mí do ohẹn mẹ. To hodidọ ṣiọdidi tọn, heyin nina to Ṣọṣi Angleterre lẹdo lọ tọn tẹnmẹ, Mama yin hinhẹn jọsi nado sè yẹwhenọ lọ sọalọakọn dọ alindọn Papa tọn tin to olọn mẹ. Ewọ yọnẹn sọn Biblu mẹ dọ oṣiọ lẹ to amlọndọ to yọdo mẹ, podọ ewọ yise sinsinyẹn dọ to gbedopo Papa na yin finfọnsọnku do ogbẹ̀ madopodo mẹ to aigba ji. (Psalm 37:9-11, 29; 146:3, 4; Yẹwhehodọtọ 9:5; Owalọ lẹ 24:15; Osọhia 21:3, 4) Yin dududeji dọ emi dona dogbẹ́ hẹ mẹhe nọ plọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹ, ewọ dè nado wleawu haṣinṣan etọn tọn hẹ Biblu Plọntọ Akọjọpli tọn lẹ, dile Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yin yiylọ dọ to whenẹnu.
Dile e yindọ mí ma tindo akuẹ depope na ohúndido, mí nọ zinzọnlin na ganhiho awe sọn owhé mítọn gbè yì opli Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to osẹ lẹpo mẹ. To godo mẹ, mí nọ yí ganhiho awe devo zan to zọnlinzinzin mẹ lẹkọ wá whégbè. Ṣigba mí yí nukun nuhọakuẹ tọn do pọ́n opli ehelẹ taun, podọ mí ma nọ gọ̀n dopo tata gba, etlẹ yin to whenuena avìvì sinsinyẹn Londres tọn ṣinyọ́n todaho lọ ji. To madẹnmẹ Mama basi dide nado klan gbẹzan etọn do wiwe hlan Jehovah bo yin bibaptizi, podọ to 1927, yẹn lọsu yin bibaptizi ga.
Mahopọnna awusinyẹnnamẹnu akuẹ tọn mítọn lẹ, Mama nọ saba plọn nujọnu-yinyin onú he tin to otẹn tintan mẹ gbigbọmẹ tọn lẹ mi. Matiu 6:33 yin dopo to wefọ he e yiwanna lẹ mẹ, podọ na nugbo tọn ewọ ‘dín ahọludu lọ whẹ́.’ To whenuena ewọ kú to ajiji mẹ to 1935 sọn azọ̀n agbasa wiwọ̀ tọn mẹ, ewọ to tito lẹ basi nado yigbe na oylọ lọ na lizọnyizọnwatọ whenu-gigọ́ tọn lẹ he sọgan sẹtẹn jẹ France nado wà sinsẹ̀nzọn.
Apajlẹ He Na Huhlọn Mí Lẹ
To owhe he jẹnukọn enẹlẹ mẹ, mẹplidopọ delẹ he tin to opli Londres tọn tẹnmẹ jlo na lá linlẹn yedelẹ tọn, podọ omẹ ehelẹ fọ́n nutlọ po homẹgble daho de po dote. Etomọṣo, Mama nọ dọ to whepoponu dọ e na yin nugbomadọ nado gbẹ́ titobasinanu Jehovah tọn dai to godo he mí ko plọn onú ehe lẹpo sọn e mẹ. Dlapọn lẹ gbọn Joseph F. Rutherford dali, yèdọ azinponọ Watch Tower Bible and Tract Society whenẹnu tọn, whàn mí nado to sinsẹ̀nzọnwà zọnmii po nugbonọ-yinyin po.
Yẹn flin Mẹmẹsunnu Rutherford taidi dawe he jọmẹ, bo yọ́n dọnsẹpọ de. To whenuena yẹn gbẹsọ yin jọja aflanmẹ de, Agun Londres tọn basi sadidi de ehe mẹ ewọ tin te. E mọ mi—jọja aflanmẹ winyankutọ de—po zomọ he nọ dè fọto de po bo kanse eyin yẹn na jlo nado dè fọto dopo na ẹn. Fọto enẹ lẹzun nuflinmẹnu họakuẹ de.
To godo mẹ, numimọ de zín vogbingbọn he tin to mẹhe to nukọntọ yin to agun Klistiani tọn po omẹ diyin aihọn mẹ tọn lẹ po ṣẹnṣẹn do ahun ṣie mẹ. Yẹn to azọ́nwa taidi jọja he nọ ze núdùdù namẹ to owhé Londres tọn daho de gbè dehe Franz von Papen, yèdọ wẹnsagun Hitler tọn dopo ko yin oylọ basina do na jonọ-yíyí whèmẹ tọn de. Ewọ gbẹ́ nado dè awhànwu he go ohi de tin te dai to whenuena e to núdù, podọ yẹn klẹnafọ dego bọ nusọnu he yẹn hẹn gbà. Ewọ dọ po homẹgble po dọ numakiyana mọnkọtọn to Allemagne na plan mi jẹ yinyin sòdedo kọ̀n. Na pipotọ núdùdù lọ tọn, yẹn masọ sẹpọ ẹ bà!
Plidopọ ayidego tọn de, fihe yẹn sè hodidọ Mẹmẹsunnu Rutherford tọn te, yin bibasi to Alexandra Palace to 1931. To finẹ mí gbọn zohunhun dali kẹalọyi oyín yọyọ lọ, yèdọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. (Isaia 43:10, 12) Owhe awe to godo mẹ, to 1933, yẹn biọ sinsẹ̀nzọn gbehosọnalitọ tọn mẹ, dile lizọnyizọnwatọ whenu-gigọ tọn lẹ nọ yin yiylọ dọ. Dona devo sọn owhe enẹlẹ mẹ he yẹn flin wẹ nugopipe lọ nado dogbẹ́ hẹ jọja sunnu dagbe lẹ he lẹzun mẹdehlan lẹ to godo mẹ to adà dindẹn aigba lọ tọn ji lẹ. Delẹ to yé mẹ wẹ Claude Goodman, Harold King, John Cooke, po Edwin Skinner po. Apajlẹ nugbonọ mọnkọtọn lẹ hẹn mi yin ojlonọ nado sẹ̀n to aigba jonọ tọn ji.
Gbehosọnalitọ Bibasi to Whèzẹtẹn Anglia Tọn
Azọ́ndenamẹ gbehosọnalitọ tọn ṣie yin to Whèzẹtẹn Anglia (whèzẹtẹn Angleterre tọn), podọ yẹwhehodidọ to finẹ biọ numọtolanmẹ mẹfọndote tọn po zohunhun po. Nado sọgan wazọ́n to aigba-denamẹ daho mítọn ji, mí nọ basi gbejizọnlin to kẹkẹ ji sọn otò de mẹ jẹ otò devo mẹ podọ sọn gbetato de mẹ jẹ gbetato devo mẹ bo nọ nọ ohọ̀ heyin hihaya lẹ mẹ. Agun depope matin to lẹdo lọ mẹ, enẹwutu azọ́nwatọgbẹ́ ṣie po yẹn po nọ tindo hodọdopọ na míde ṣokẹdẹ na adà gbesisọ opli sẹmẹsẹmẹ tọn lẹ. To lizọnyizọn mítọn mẹ, mí nọ do owe po alọnuwe apomẹ tọn he basi zẹẹmẹ lẹndai Jiwheyẹwhe tọn kanweko susu lẹ gbonu.
Dlapọn ayidego tọn dopo yin yì owhé yẹwhenọ lẹ tọn gbè fihe mí dọho hẹ mẹnọmẹtẹnmẹ ṣọṣi-gán Ṣọṣi Angleterre tọn lẹdo lọ tọn mẹ te. To lẹdo susu lẹ mẹ, mí nọ sisẹ dlapọn mítọn na mẹnọmẹtẹnmẹ ṣọṣi-gán Angleterre tọn lẹ hlan nukọn kakajẹ godo mẹ na ewọ nọ saba fọ́n awusinyẹnnamẹnu lẹ dote na mí eyin ewọ yọnẹn dọ mí to yẹwheho wẹndagbe lọ tọn dọ to lẹdo lọ mẹ. Ṣigba mẹlẹpo wẹ nọ dọ dagbe mẹnọmẹtẹnmẹ ṣọṣi-gán lọ tọn to gbetato ehe mẹ. E nọ dla awutunọ lẹ pọ́n, e nọ whé owe lẹ na mẹhe nọ duvivi wehihia tọn lẹ, podọ tlẹ nọ basi dlapọn whégbè tọn na mẹhe nọ wá ṣọṣi etọn lẹ nado basi zẹẹmẹ Biblu tọn na yé.
Po jide po, to whenuena mí basi dlapọn na ẹn, ewọ jihọntọnhẹmẹ taun, bosọ kẹalọyi owe sọha delẹ. E sọ na jide mí dọ eyin mẹdepope to gbetato lọ mẹ jlo nado tindo owe mítọn lẹ ṣigba ma sọgan suahọ yetọn, emi na suahọ yetọn. Mí wá yọnẹn dọ numimọ budonamẹ tọn etọn lẹ to Wẹkẹ-Whàn I mẹ ko hẹn ẹn magbe nado ze jijọho po ojlo dagbe po daga to ṣọṣi etọn mẹ. Whẹpo mí do tọ́n yì ewọ hodẹ̀ na mí bosọ na tuli mí nado to nukọnzindo to azọ́n mítọn mẹ. Hogbe e yì whedenu tọn etọn lẹ na mí yin dehe tin to Osọha lẹ 6:24 mẹ he dọmọ: “OKLUNỌ lọ ni dona mì, bosọ pọ́n mì go.”—King James Version.
Mama kú to owhe awe godo he yẹn bẹ gbehosọnalitọ bibasi jẹeji, bọ yẹn lẹkọ yì Londre matin akuẹ depope po whẹndo depope po. Kunnudetọ vivẹ Écosse tọn de yí mi do owhé etọn gbè, gọalọna mi nado pehẹ okú Mama tọn, bosọ na tuli mi nado zindonukọn to lizọnyizọn whenu gigọ tọn lọ mẹ. Enẹwutu yẹn lẹkọ do Whèzẹtẹn Anglia tọn hẹ Julia Fairfax, azọ́nwatọgbẹ́ gbehosọnalitọ yọyọ de. Mí ze vagọ́n (agbànbẹhun) de tọn dote nado yinuwa taidi ohọ̀ he yè nọ dọ̀n pé de; mí nọ yí glepọ-hún de kavi agbànbẹhun de do sẹtẹn na ẹn sọn otẹn de mẹ jẹ devo mẹ. To kọndopọmẹ hẹ asu po asi po mẹhomẹ de, yèdọ Albert po Ethel Abbott po, mẹhe sọ tindo vagọ́n de ga, mí to yẹwhehodọ dopọ zọnmii. Albert po Ethel po wá taidi mẹjitọ lẹ na mi.
To whenuena yẹn to gbehosọnalitọ basi to Cambridgeshire, yẹn dukosọ hẹ John Matthews, Klistiani mẹmẹsunnu dagbe de he ko hẹn tenọgli etọn go hlan Jehovah to ninọmẹ awusinyẹn tọn lẹ glọ. Mí wlealọ to 1940, ojlẹ kleun de to bẹjẹeji wẹkẹ-whàn awetọ tọn godo.
Ojlẹ Awhàn Tọn po Whẹndo de Po
To whenuena mí yin asu po asi po he wlealọ yọyọ, owhé mítọn yin vagọ́n pẹvi de he kiklo etọn ma hugan adohọsa de, bọ mí sọ nọ basi yidọn-yide lizọnyizọn mítọn tọn to zòkẹkẹ he go yè sọgan deji do de ji. To owhe dopo he mí wlealọ godo, John yin whẹdana nado wazọ́n taidi azọ́nwatọ ogle mẹ tọn to whenuena e yindọ na nujikudo sinai do Biblu ji etọn tọn wutu, ewọ gbẹ́ nado plọn awhànfunfun. (Isaia 2:4) Dile ehe tlẹ zẹẹmẹdo opodo gbehosọnalitọ bibasi mítọn tọn do, yasanamẹ John tọn sọawuhia nado yin anadena sọn olọn mẹ na yẹn to nukundo ovi yẹyẹ de wutu podọ ewọ na penugo nado penukundo mí go.
To owhe awhàn tọn lẹ whenu, mí duvivi opli vonọtaun he yin bibasi mahopọnna awusinyẹnnamẹnu lẹ. To 1941 zòkẹkẹ mítọn ze John po yẹn po, he tin to ohò po ovi mítọn tintan po, yì Manchester, he dẹn na kilomẹtlu 300 lẹ. To aliho ji, mí zẹ̀ otò susu he ko yin gbigbà gbọn bọmbu lẹ dali go, bọ mí yin pipaṣa eyin opli sọgan yin bibasi to ninọmẹ mọnkọtọn lẹ mẹ. Mọwẹ e yin. Ahì-họ̀ Vọnu he tin to ṣẹnṣẹn Manchester tọn yin gigọ́ po Kunnudetọ lẹ po sọn adà susu Angleterre tọn mẹ, bọ tito-to-whinnu lọ blebu yin zizedonukọnnamẹ.
To tadidona hodidọ etọn mẹ, hodọtọ godo tọn plidopọ lọ tọn dọna mẹplidopọ lẹ dọ yé dona jo nọtẹn lọ do to afọdopolọji, dile e yindọ mẹgbeyinyan awhànfunfun jẹhọn mẹ tọn de to na jọ. Avase lọ yin dehe wá do ganmẹ de. Mí ma ko dẹn do ohọ̀ lọ sọmọ to whenuena mí sè opẹ̀n po osò-gbè aligiglọnna mẹgbeyinyan jẹhọn mẹ tọn po. To pinpọn godo hlan mẹ, mí mọ agahun susu he to bọmbu dlan do ṣẹnṣẹn todaho lọ tọn. Hlan olá, to miyọ́n po azọ̀ po ṣẹnṣẹn, mí sọgan mọ ohọ̀ he mẹ mí ko sinai te to madẹnmẹ wayi lọ; e yin vivasudo mlẹnmlẹn. Po pẹdido po, depope to mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu Klistiani tọn mítọn lẹ po mẹ mayin hùhù gba.
Dile mí to ovi mítọn lẹ go pọ́n whẹ́n, mí ma penugo nado basi gbehosọnalitọ bà, ṣigba mí wleawu nọtẹn de dai to owhé mítọn gbè na nugopọntọ tomẹyitọ lẹ po gbehosọnalitọ he ma tindo adọtẹn lẹ po. To ojlẹ dopo mẹ, gbehosọnalitọ ṣidopo nọ ohọ̀ mítọn mẹ na osun kleun delẹ. Matin ayihaawe gbẹdido hẹ omẹ mọnkọtọn lẹ yin whẹwhinwhẹ́n dopo he wutu viyọnnu mítọn Eunice basi dide nado bẹ gbehosọnalitọ bibasi jẹeji to 1961 to whenuena e gbẹ́ yin owhe 15-mẹvi poun. E blawu nado dọ, visunnu mítọn, David, ma zindonukọn to Jehovah sinsẹ̀n mẹ to whenuena e whẹ́n, podọ viyọnnu mítọn devo, yèdọ Linda, kú to ninọmẹ ylankan awhàn tọn lọ lẹ whenu.
Nudide Mítọn Nado Sẹtẹn yì Espagne
Apajlẹ po tulinamẹ Mama tọn po ko fọ́n ojlo dote na mi nado yin mẹdehlan de, podọ yẹn ma wọnji yanwle enẹ go mlẹnmlẹn pọ́n gbede. Gbọnmọ dali, mí yin hinhẹn jaya to whenuena, to 1973, Eunice sẹtẹn sọn Angleterre jẹ Espagne fie nuhudo na wẹnlatọ Ahọluduta lọ tọn lẹ sù te. Na nugbo tọn, mí blawu nado mọ dile ewọ to yìyì, ṣigba mí sọ doawagun ga dọ ewọ jlo nado sẹ̀n to aigba jonọ tọn ji.
Mí nọ dla Eunice pọ́n to owhe lẹ gblamẹ, podọ mí gbọnmọ dali do yọ́n Espagne ganji. Na nugbo tọn, John po yẹn po dla ẹ pọ́n to azọ́ndenamẹ voovo etọn ẹnẹ mẹ. Enẹgodo, dile owhe lẹ to jujuyi, huhlọn mítọn jẹ didepo ji. John jayi de he yinuwa do agbasalilo etọn ji taun, podọ yẹn tindo ahun-zọ̀n po nuhahun abu tọn po. Gbọnvona ehe, mí omẹ awe lẹ sọ nọ jiya húdu-húdu tọn. Dile mí tlẹ tindo nuhudo alọgọ Eunice tọn do sọ, mí ma jlo dọ ewọ ni jo azọ́ndenamẹ etọn do na mítọn wutu gba.
Mí dọhodopọ do nudide mítọn lẹ ji hẹ Eunice, bọ mí sọ hodẹ̀ na anademẹ. Ewọ jlo na lẹkọ wá owhé nado gọalọna mí, ṣigba mí basi dide dọ pọngbọ he yọnhugan lọ na yindọ John po yẹn po ni yì nọ hẹ ẹ to Espagne. Eyin yẹn lọsu ma sọgan yin mẹdehlan de, e whè gbau yẹn sọgan nọgodona viyọnnu ṣie po hagbẹ gbehosọnalitọ etọn awe lẹ po to sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ tọn mẹ. John po yẹn po to whenẹnu, yí Nuria po Ana po, yèdọ azọ́nwatọgbẹ́ gbehosọnalitọ Eunice tọn awe lẹ na owhe 15 delẹ, nado yin viyọnnu mítọn lẹ. Podọ yé yin homẹhunnọ nado tindo míwlẹ nado nọhẹ yé to fidepope he yé sọgan yin dide hlan.
Hugan owhe ṣidopo ko wayi sọn whenuena mí basi nudide enẹ lọ. Agbasalilo mítọn ma ko depò dogọ gba, podọ gbẹzan mítọn ko lẹzun dehe gọna ayajẹ hugan na jide tọn. Yẹn ma sọgan do Espagne-gbè susu, ṣigba enẹ ma doalọte na mi sọn yẹwhehodidọ mẹ gba. John po yẹn po nọ tindo numọtolanmẹ vivomẹninọ tọn to agun mítọn pẹvi he tin to Extremadura mẹ, to huwaji-whèyihọ Espagne tọn.
Espagne ninọ ko plọn mi nususu dogbọn wunmẹ azọ́n akọjọpli yẹwhehodidọ Ahọluduta lọ tọn mítọn dali, podọ todin yẹn mọnukunnujẹemẹ gblegede dogọ lehe, dile Jesu Klisti dọ do dọ, “oglè wẹ aihọn.”—Matiu 13:38.
[Yẹdide to weda 28]
Gbehosọnalitọ bibasi to owhe 1930 tọn lẹ mẹ