Owe-Hihá Ohù Kúkú Tọn lẹ—Naegbọn Hiẹ Dona Tindo Ojlo to Yé Mẹ?
Jẹnukọn na dindin Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lọ lẹ mọ, alọnuwe-hihia hoho he tin-to-aimẹ heyin Owe-wiwe Heblu tọn lẹ wá sọn nudi owhe kanweko ṣinẹnẹtọ po aotọ tọn po W.M. Be alọnuwe-hihia ehelẹ sọgan yin jide-dego nugbonugbo taidi owẹ̀n nugbo heyin Ohó Jiwheyẹwhe tọn tọn, to whenuena e yindọ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ kinkan yin tadona mlẹnmlẹn to nuhe hugan owhe fọtọ́n dopo jẹnukọn ya? Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn Julio Trebolle Barrera, hagbẹ pipli akọjọpli tọn heyin wekantọ Owe-hihá Ohù Kúkú tọn, dọmọ: “Owe-hihá Isaia tọn [sọn Qumran mẹ] wleawuna kunnudenu he ma yọ́n gbẹdai dọ kinkandai owẹ̀n Biblu tọn to ojlẹ he hugan owhe fọtọ́n dopo gblamẹ gbọn alọ vọkan-basitọ Juvi lẹ tọn mẹ dali ko yin nugbo mlẹnmlẹn po sọwhiwhe tọn po.”
OWE-HIHÁ he Barrera dlẹnalọdo bẹ owe blebu Isaia tọn hẹn. Kakajẹ egbehe, to alọnuwe-hihia he hugan 200 Biblu tọn he yin mimọ to Qumran mẹ lẹ mẹ, adà Owe-wiwe Heblu tọn lẹpo ko yin mimọ adavo owe Ẹsteli tọn. Gbọnvona Owe-hihá Isaia tọn, suhugan yin tenọna gbọn adà tintlẹ́n lẹ kẹdẹ dali, he bẹ nuhe ma pé dopo to ao mẹ owe tangan de tọn hẹn. Owe Biblu tọn he diyin hugan to Qumran wẹ Psalm lẹ (vọkan 36), Deutelonomi (vọkan 29), podọ Isaia (vọkan 21). Ehelẹ sọ yin owe he nọ yin hoyidọ sọn e mẹ pludopludo to Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn mẹ lẹ.
Dile etlẹ yindọ owe-hihá lọ dohia dọ Biblu ma ko yin didiọ na taun tọn gba, yé sọ dehia dọ jẹ obá de mẹ vọkan voovo owe Biblu Heblugbe tọn lẹ wẹ yin yiyizan gbọn Ju lẹ dali to ojlẹ Tẹmpli Awetọ tọn mẹ, dopodopo po vogbingbọn etọn lẹ po. E mayin owe-hihá lẹpo wẹ yin onú dopolọ hẹ owe Massorète tọn to nukinkan po hogbe yiylọ po mẹ gba. Delẹ sẹpọ Septante Glẹki tọn. To agọe, weyọnẹntọ lẹ lẹndọ vogbingbọn Septante tọn lẹ sọgan yin kọdetọn nuṣiwa lẹ tọn kavi linlẹn heyin hinhẹnwa e mẹ sọn ojlo mẹ wá gbọn lẹdogbedevomẹtọ lọ dali lẹ. Todin owe-hihá lọ lẹ dehia dọ susu to vogbingbọn ehelẹ mẹ na taun tọn wá sọn vogbingbọn he tin to owe Heblu tọn mẹ. Ehe sọgan basi zẹẹmẹ whẹho delẹ tọn to ehe mẹ Klistiani fliflimẹ tọn lẹ yíhodọ sọn Owe-wiwe Heblu tọn lẹ mẹ bo yí aliho hogbe yiylọ he gbọnvona owe Massorète tọn zan.—Eksọdusi 1:5; Owalọ lẹ 7:14.
Enẹwutu, nudindinmọ họakuẹ owe-hihá Biblu tọn ehe po adà tintlẹ́n etọn lẹ po wleawuna dodonu dagbe de na pinplọn lehe nudọnamẹ owe Biblu Heblu tọn yin hinhẹnwa mẹ dè do. Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ ko do nuhọakuẹ Septante po Pẹntateki Samalianu tọn po hia na nuyijlẹdonugo owe tọn. Yé wleawuna asisa dogọ de na lẹdogbedevomẹtọ Biblu tọn lẹ nado gbadopọnna vọjlado he yọnbasi lẹ na owe Massorète tọn. To whẹho susu mẹ, yé hẹn nudide heyin bibasi gbọn Wedegbẹ́ Traduction du monde nouveau tọn dali nado hẹn yinkọ Jehovah tọn lẹ gọdotẹnmẹ to fie e ko yin didesẹ sọn owe Massorète tọn mẹ te lẹ lodo.
Owe-hihá lẹ he basi zẹẹmẹ do osẹ́n po nuyise hagbẹ klandovo Qumran tọn po ji lẹ hẹn ẹn họnwun hezeheze dọ e mayin wunmẹ sinsẹ̀n Ju lẹ tọn dopo kẹdẹ wẹ tin to ojlẹ Jesu tọn mẹ gba. Hagbẹ klandovo Qumran tọn tindo aṣa he gbọnvona Falesi po Sadusi lẹ po tọn. E yọnbasi dọ vogbingbọn ehelẹ wẹ dekọtọn do hinhọnyi zungbo mẹ hagbẹ klandovo lọ tọn mẹ. Gbọn nuṣiwa dali, yé lẹndọ hagbẹ klandovo lọ wẹ yin hẹndi Isaia 40:3 tọn gando ogbè de to zungbo mẹ he to aliho Jehovah tọn hẹn jlọ go. Adà tintlẹ́n owe-hihá lọ tọn susu wẹ dlẹnalọdo Mẹssia, mẹhe wekantọ lọ mọ wiwá etọn to yakẹ. Ehe yin nuhe mẹ yè dona tindo ojlo te taun na zẹẹmẹ Luku tọn wutu dọmọ ‘gbẹtọ lẹ tin to nukundido mẹ’ na wiwá Mẹssia tọn.—Luku 3:15.
Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lọ lẹ gọalọna mí jẹ obá de mẹ nado mọnukunnujẹ ninọmẹ gbẹzan Juvi lẹ tọn mẹ to ojlẹ he mẹ Jesu dọyẹwheho te. Yé wleawuna nudọnamẹ he sọgan do vogbingbọn hia na oplọn Heblu hohowhenu tọn po owe Biblu tọn po. Ṣigba susu to wefọ Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lọ lẹ mẹ gbẹ dona yin dogbapọnna kitokito. Enẹwutu, nukunnumọjẹnumẹ yọyọ lẹ sọgan gbẹ yin tintindo. Mọwẹ, nudindinmọ whenuho-kinkan dòkunkun tọn he klo hugan owhe kanweko 20tọ tọn zindonukọn nado to ojlofọndote na weyọnẹntọ lẹ po Biblu plọntọ lẹ po dile mí to nukọnzindo to owhe kanweko 21tọ lọ mẹ.
[Asisa Yẹdide Tọn to weda 7]
Qumran excavations: Pictorial Archive (Sẹpọ Whenuho Whèzẹtẹn-Waji tọn) Est.; manuscript: Courtesy of Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem