Asisa Yajiji Gbẹtọvi Tọn

“ETẸ DÓDÓ DIE JIWHEYẸWHE?” Hosọ daho enẹ sọawuhia to weda tintan linlinwe he diyin de tọn ji to whenuena aigba sisọsisọ de ko hẹnnugble to Asia Pẹvi pó godo. Yẹdide he zọnhẹ do otọ́ he ko jẹ̀mà de hia he to viyọnnu etọn he ko yin awugblena lọ ze sẹ̀ sọn owhé yetọn he ko gbakija lọ mẹ.

Awhàn, huvẹ, azọ̀n ylankan lẹ, po nugbajẹmẹji jọwamọ tọn lẹ po ko hẹn awufiẹsa sinsinyẹn, dasin plẹ̀lẹ̀, po okú madosọha lẹ po wá. Yajiji mẹhe jiya huhlọn-yido-zanhẹmẹ tọn, fifiẹ do ovi go, po sẹ́nhẹngba devo lẹ po tọn sọ gọna ehe lẹ. Lẹnnupọndo sọha susugege awugblenamẹ po okú po tọn he nọ dekọtọn sọn nujijọ ajiji lẹ mẹ ji. Podọ gbẹtọ liva susu sọ to numimọ awufiẹsa tọn tindo na awutu, yọnhowhe, po okú mẹyiwanna lẹ tọn po wutu.

Owhe kanweko 20tọ lọ tindo numimọ yajiji he ylanhugan tọn. Sọn 1914 jẹ 1918, Wẹkẹ-Whàn I hù awhànfuntọ diblayi livi ao. Whenuho-kantọ delẹ dọ dọ sọha gbẹtọ paa he yin hùhù lẹ tọn yiaga sọmọ. To Wẹkẹ-Whàn II mẹ, nudi awhànfuntọ po gbẹtọ paa livi 50 lẹ po wẹ yin hùhù, gọna livi susu yọnnu, yọpọvu lẹ, po sunnu yọnhonọ lẹ tọn po he tin to asigbá-alọgbá. To owhe kanweko he wayi lọ gblamẹ, livi susu devo lẹ wẹ kú to akọ̀ vivasudo, gufinfọn, danuwiwa wangbẹna akọ̀ tọn, huvẹ, po ohẹ́n po mẹ. Otanwe Historical Atlas of the Twentieth Century yí sọha na dọ hugan gbẹtọ livi 180 wẹ kú to “nujijọ ylankan he gando mẹsusu go” mọnkọtọn lẹ mẹ.

Awutu Grippe espagnole 1918 jẹ 1919 tọn hù gbẹtọ livi 20. To owhe 20 agọe tọn lẹ mẹ, nudi gbẹtọ livi 19 wẹ SIDA hù, podọ todin livi 35 wẹ tindo wánvú he nọ dọ̀n ẹn wá. Livi susu ovi lẹ tọn wẹ ma tindo mẹjitọ lẹ ba​—na SIDA ko hù yé wutu. Podọ sọha susugege ovivu lẹ tọn wẹ to kúkú na SIDA, he ko yin bibẹplá yé to whenuena yé gbẹ́ pò to vidọ̀ mẹ wutu.

Yajiji susu devo lẹ to yinyin hinhẹnwa ovi lẹ ji to aliho devo lẹ mẹ. To hoyidọ sọn nudọnamẹ he Fonds des Nations unies pour l’enfance (UNICEF) wleawuna, to vivọnu owhe 1995 tọn mẹ, linlinwe Grande-Bretagne tọn Manchester Guardian Weekly dọmọ: “To awhàn owhe ao he wayi lọ tọn lẹ mẹ, ovi livi 2 wẹ ko yin hùhù, livi 4 jẹ 5 yin hinhẹnzun sẹkunọ, livi 12 yin hinhẹnzun mẹhe ma tindo owhé, hugan livi 1 lẹzun mẹhe ma tindo mẹjitọ lẹ ba kavi yin kinklan sọn mẹjitọ yetọn lẹ dè podọ livi 10 yin awugblena to apọ̀nmẹ.” To yidogọmẹ na sọha-yinanu ehe, ohò livi 40 jẹ 50 wẹ nọ yin dide lẹdo aihọn pé​—to owhe lẹpo mẹ!

Etẹwẹ Dogbọn Sọgodo Dali?

Mẹsusu nọ pọ́n sọgodo hlan po pọndohlan budonamẹ tọn po. Pipli lẹnunnuyọnẹntọ lẹ tọn de dọmọ: “Nuyiwa gbẹtọvi tọn lẹ . . . sọgan diọ aihọn lọ sọmọ bọ e ma na penugo nado hẹn ogbẹ̀ dote to aliho he mí ko yọnẹn mẹ gba.” Yé yidogọ dọmọ: “Etlẹ yin to ojlẹ ehe mẹ, omẹ dopo to omẹ atọ́n mẹ wẹ to gbẹ̀nọ to ohẹ́n klókló mẹ matin núdùdù he pé nado dù, podọ omẹ dopo to omẹ ao mẹ to oyà núdùdù whèdomẹ sinsinyẹn tọn jì.” Lẹnunnuyọnẹntọ lọ lẹ yí dotẹnmẹ hundote lọ zan nado “na avase gbẹtọvi lẹpo gando nuhe tin to nukọn ja lẹ go” bo dọmọ: “E biọ diọdo daho de to aliho he mẹ mí to nukunpedo aigba lọ po ogbẹ̀ he tin to e ji lẹ po go mẹ, eyin mí na dapana yajiji daho gbẹtọvi lẹ tọn bọ owhé globu tọn mítọn to planẹti ehe ji ma na yin hinhẹngble zẹjlẹgo.”

Naegbọn Jiwheyẹwhe do na dotẹnmẹ yajiji po ylanwiwa po sọmọ? Etẹwẹ yin lẹndai etọn nado hẹn pọngbọ wá na ninọmẹ lọ? To whetẹnu?

[Asisa Yẹdide Tọn to weda 3]

To aga, kẹkẹ sẹkunọ tọn: UN/DPI Photo 186410C gbọn P.S. Sudhakaran dali; to ṣẹnṣẹn, ovi he to huvẹ lẹ: WHO/OXFAM; to odo, sunnu he gblekàn: FAO photo/B. Imevbore