“Yẹn Yí Owhẹ̀ Ṣie Hlan Sesali”

GBẸTỌGUN bẹwlunọ de wle dawe de he ma tindo avùnhonu depope bo jẹ hihò e ji. Yé lẹndọ e jẹ dọ e ni kú. To ojlẹ he mẹ e taidi dọ yé na hù i te pẹpẹ, awhànfuntọ lẹ wá bo hò dawe lọ yí sọn gbẹtọgun danuwatọ lọ si. Dawe lọ wẹ apọsteli Paulu. Mẹgbeyantọ etọn lẹ wẹ Ju he jẹagọdo yẹwhehodidọ Paulu tọn sinsinyẹn bo sawhẹ tẹmpli lọ hinhẹnflu tọn dokọna ẹn lẹ. Lomunu, he awhàngán Klaudiu Lusia, yin nukọntọ na lẹ wẹ whlẹn ẹn gán. Paulu yin wiwle taidi sẹ́nhẹngbatọ de to bẹwlu lọ mẹ.

Weta ṣinawe he gbọngodo to owe Owalọ lẹ tọn mẹ basi todohukanji whẹho he bẹjẹeji po mẹwiwle ehe tọn po. Nukunnumimọjẹ dodonu Paulu tọn mẹ, whẹsadokọnamẹ he e pehẹ lẹ, avùnlọyiyi etọn, po nude po gando nuyiwa yasanamẹ Lomu tọn go tá hinhọ́n do weta ehelẹ ji.

Tin to Alọ Klaudiu Lusia Tọn Mẹ

Azọngban Klaudiu Lusia tọn bẹ Jelusalẹm hinhẹn do jijọho mẹ hẹn. Ogán etọn, heyin ayimatẹn-gán Jude tọn he tin to Lomu glọ, nọ nọ̀ Sesalea. Nuhe Lusia yiwà to whẹho Paulu tọn mẹ sọgan yin mimọ taidi hihọ́ bibasi na mẹde sọn danuwiwa mẹ podọ taidi bẹwlu-hẹnwatọ de zizedo gànpamẹ. Lehe Ju lẹ yinuwa do hẹn Lusia nado ze gàntọ etọn yì singbo awhànfuntọ lẹ tọn mẹ to Atọ̀họ̀ Antonia tọn mẹ.—Owalọ lẹ 21:27–22:24.

Lusia dona dindona nuhe Paulu wà jẹdò. E ma yọ́n nudepope to bẹwlu lọ whenu. Enẹwutu to whenu ma hẹngu dogọ mẹ, e degbè dọ ‘yé ni yí hihò do dindona Paulu, na ewọ nido yọ́n nuhewutu yé to awhado dó Paulu ji.’ (Owalọ lẹ 22:24) Aliho nuyiwa tọn he sọgbe de wẹ ehe yin nado mọ nudọnamẹ lẹ yí sọn sẹ́nhẹngbatọ lẹ, afanumẹ lẹ, po mẹhe mayin mẹjọmẹ lẹ po si. Obá lọ (flagrum) sọgan ko hẹn lẹndai etọn di, ṣigba nuyizan budonamẹ tọn de wẹ e yin. Delẹ to obá ehelẹ mẹ nọ tindo ogàn loboto lẹ to onù. Devo lẹ nọ tindo alà he mẹ yè blá ohú po ogàn lẹ po do. Yé nọ gbleawunamẹ, bo nọ tlẹ́n agbasalan lọ do flinflin.

To ojlẹ enẹ mẹ wẹ Paulu dehia dọ tovi Lomu tọn wẹ emi yin. Lomunu he mayin whẹgbledo de ma sọgan yin hihò gba, enẹwutu kọdetọn dagbe afọdopolọji tọn de wá to whenuena Paulu do jlọjẹ etọn hia. Yasana kavi nuyiwa hẹ tovi Lomu tọn de to aliho agọ̀ mẹ sọgan hẹn awhàngán Lomu tọn de nado hẹn otẹn etọn bu. Abajọ, sọn whenẹnu sọyi, yé yinuwa hẹ Paulu taidi gàntọ vonọtaun de, he jonọ lẹ sọgan dla pọ́n.—Owalọ lẹ 22:25-29; 23:16, 17.

Na e ma yọ́n nuhe whẹsadokọnamẹ lọ yin taun wutu, Lusia plan Paulu yì Tohodọtọ Ju lẹ tọn nukọn nado dindona nuhe hẹn gufinfọn lọ wá. Ṣigba Paulu fọ́n nudindọn de dote to whenuena e dọ dọ whẹho fọnsọnku tọn wutu wẹ yé to whẹdana emi. Kinklan lọ sinyẹn sọmọ bọ Lusia dibu dọ yé sọgan tlẹ́n Paulu do awe, podọ Lusia tin to dandan glọ nado hò Paulu yí sọn alọ Juvi homẹgblenọ lẹ tọn mẹ.—Owalọ lẹ 22:30–23:10.

Lusia ma jlo dọ Lomunu de ni yin hùhù to alọ emitọn mẹ gba. To whenue e se gando sébibla mẹhuhu tọn lọ go, e yawu dike gàntọ lọ ni yin zize sọyi Sesalea. Nuwiwa sọgbe hẹ osẹ́n lẹ biọ dọ kandai whẹsadokọnamẹ gàntọ lẹ tọn ni zọnhẹ yé yì whẹdatẹn daho lẹ mẹ. Linlin enẹlẹ na bẹ nuhe yin kọdetọn dodinnanu he jẹnukọn lẹ tọn, whẹwhinwhẹ́n lẹ na afọdide heyin zize lẹ, po nuhe mẹhe basi dodinnanu lọ lẹn gando whẹho lọ go po hẹn. Lusia na linlin dọ Paulu yin ‘whẹsadokọna gando kanbiọ Osẹ́n Juvi lẹ tọn go, e mayin gando nudepope he jẹna okú kavi gànpamẹ ninọ go gba,’ podọ e degbena whẹsadokọnamẹtọ Paulu tọn lẹ nado ze whẹsadokọnamẹ yetọn donukọnna Feliksi, heyin ayimatẹn-gán lọ.—Owalọ lẹ 23:29, 30.

Ayimatẹn-Gán Feliksi Gboawupo Nado Lá Whẹdida

Gandudu agbegbe lọ tọn yin zize sinai do huhlọn po aṣẹpipa Feliksi tọn po ji. E sọgan hodo aṣa lẹdo lọ tọn lẹ eyin e jlo kavi hodo osẹ́ndoai sẹ́nhẹngba tọn—he nọ yin yiyizan na tovi he diyin po ahọluzọnwatọ lẹ po. Enẹ yin yinyọnẹn taidi ordo, kavi todohukanji. E sọ sọgan de nado yí aṣẹpipa extra ordinem tọn zan, he sọgan yin yiyizan nado basi nudide do sẹ́nhẹngba depope ji. ‘E mayin nuhe yin wiwà to Lomu kẹdẹ gba, ṣigba nuhe dona ko yin wiwà to paa mẹ’ wẹ ogán agbegbe de tọn nọ yin nukundo nado gbadopọnna. Enẹwutu, azọngban etọn wẹ e yin nado basi nudide enẹ tọn.

Mí ma yọ́n zẹẹmẹ gigọ́ lẹpo gando osẹ́n Lomu hohowhenu tọn go gba, ṣigba whẹho Paulu tọn yin pinpọnhlan “taidi apajlẹ whẹho he gando nuyiwa yasanamẹ extra ordinem agbegbe tọn go.” Ayimatẹn-gán lọ, gọna ayinamẹtọ etọn lẹ, na se whẹsadokọnamẹ mẹdopodopo tọn. Mẹhe yè sawhẹdokọna lọ nọ yin yiylọ nado pannukọn whẹsadokọnamẹtọ etọn, podọ e sọgan yiavunlọ na ede, ṣigba azọngban mẹhe yè sawhẹdokọna tọn wẹ e yin nado dohia dọ emi ma gbàsẹ́n. Whẹdatọ lọ nọ hẹn yasanamẹ depope he e mọdọ e sọgbe wá. E sọgan basi nudide whẹdida tọn to afọdopolọji kavi sisẹ whẹdida do nukọn, to ehe mẹ mẹhe yin whẹsadokọna lọ na tin to glọ̀ndo mẹ. Weyọnẹntọ Henry Cadbury dọmọ: “Na whẹdatọ lọ tindo huhlọn mọnkọtọn wutu, e tin to otẹn de mẹ nado joawuna ‘nuyiwadomẹji he ma sọgbe’ po alọgodo-kuẹ po—vlavo nado jo omẹ lọ do, gblewhẹdo, kavi sisẹ owhẹ̀ lọ do nukọn.”

Anania Yẹwhenọ Daho, mẹho Ju tọn lẹ, po Teltulu po sawhẹdokọna Paulu tlọlọ to Feliksi nukọn dọ e yin ‘avùndadaitọ to Ju lẹ ṣẹnṣẹn.’ Yé dọ po nujikudo po dọ e yin tọntlọngbọ́n to ‘hagbẹ klandovo Nazalene lẹ tọn mẹ’ bosọ tẹnpọn nado hẹn tẹmpli lọ flu.—Owalọ lẹ 24:1-6.

Mẹgbeyantọ dai tọn Paulu tọn lẹ lẹndọ e ko hẹn Kosi de he yinkọ etọn yin Tlofimu yì akanmaho he tin na Ju lẹ kẹdẹ mẹ.a (Owalọ lẹ 21:28, 29) Nado dọhójọhó, Tlofimu wẹ gbàsẹ́n, e mayin Paulu gba. Ṣigba eyin Ju lẹ mọnukunnujẹ nuhe Paulu wà mẹ dọ e kọnawudopọ hẹ ylanwatọ de, enẹ lọsu sọgan yin nukunnumọjẹemẹ taidi sẹ́nhẹngba he jẹ na okú. Podọ e taidi dọ Lomu ko kẹalọyi yasanamẹ mẹhuhu tọn na sẹ́nhẹngba ehe. Enẹwutu eyin Ju heyin ponọ to tẹmpli mẹ lẹ wẹ wle Paulu bọ e mayin Lusia wẹ, Tohodọtọ Ju lẹ tọn na ko dawhẹna ẹn bo gblewhẹdo e matin nuhahun depope.

Ju lẹ yí hojlẹdohogo dọ e mayin sinsẹ̀n Ju lẹ tọn, kavi sinsẹ̀n he sọgbe hẹ osẹ́n de (religio licita) wẹ Paulu to pinplọnmẹ gba. Kakatimọ, e na yin pinpọn taidi nuhe ma sọgbe, yèdọ tlẹ nọ hẹn bẹwlu wá.

Yé sọalọakọ́n ga dọ Paulu to ‘avùndadai to Ju he tin to aihọn mẹ lẹpo ṣẹnṣẹn.’ (Owalọ lẹ 24:5) Ahọluigbagán Klaudiu ko gblewhẹdo Ju Alẹkzandlé tọn lẹ to madẹnmẹ wayi na “hunyanhunyan hinhẹnwa aimẹ to aihọn lọ blebu mẹ” wutu. Dopolọ-yinyin nujijọ lọ tọn sẹhundaga. “Whẹsadokọnamẹ lọ yin dehe sọgbe taun he yè na basi sọta Ju de to Gandudu Klaudiu tọn kavi to bẹjẹeji owhe Néron tọn lẹ tọn mẹ,” wẹ whenuho-kàntọ A. N. Sherwin-White dọ. “Ju lẹ to tintẹnpọn nado hẹn ayimatẹn-gán lọ nado mọnukunnujẹ yẹwhehodidọ Paulu tọn mẹ dọ e yin nudopolọ hẹ bẹwlu hinhẹnwa agbegbe Juvi lẹ tọn lẹpo mẹ to Ahọluigba lọ mẹ. Yé yọnẹn dọ ayimatẹn-gán lọ ma to jijlo nado gblewhẹdo e to dodonu whẹsadokọnamẹ sinsẹ̀n tọn kẹdẹ ji gba enẹwutu yé tẹnpọn nado slokọna whẹsadokọnamẹ sinsẹ̀n tọn nado tindo nugonu tonudidọ tọn.”

Paulu yiavunlọ na ede debọdo-dego. ‘Yẹn ma ko hẹn bẹwlu wá gba. Nugbo wẹ dọ, yẹn yin apadewhe nuhe yé ylọdọ “hagbẹ klandovo” de tọn, ṣigba ehe zẹẹmẹdo ayipipa nunọwhinnusẹ́n Juvi lẹ tọn go. Ju he wá sọn Asia delẹ wẹ fọ́n bẹwlu lọ dote. Eyin yé tindo whẹsadokọnamẹ de, yé ni wá basi i tofi.’ Paulu hẹn whẹsadokọnamẹ lọ wá nudindọn sinsẹ̀n tọn to Ju lẹ ṣẹnṣẹn ji, to ehe ji Lomu ma tindo huhlọn te sọmọ. Na homẹ ko gble e na Ju tasinyẹntọ lẹ tọn wutu, Feliksi sẹ̀ owhẹ̀ lọ do nukọn, bo dibla hẹn ninọmẹ he mẹ nuyiwa whẹdida tọn depope ma yọnbasi te wá aimẹ. Paulu mayin jijodo do alọ Ju, he sọalọakọ́n dọ yé pegan lẹ tọn mẹ gba, mọjanwẹ e mayin whẹdana sọgbe hẹ osẹ́n Lomu tọn, kavi yin tuntundote do niyẹn. Feliksi ma sọgan yin hinhẹn po huhlọn po nado basi nudide whẹdida tọn gba, podọ gbọnvona nukundagbe Ju lẹ tọn dindin, e sọ tindo linlẹn devo na teninọ lọ—yèdọ e to todo dọ Paulu na na emi alọgodo-kuẹ.—Owalọ lẹ 24:10-19, 26.b

Ninọmẹ lọ Diọ to Gandudu Pọlkiu Festu Tọn Whenu

To Jelusalẹm to owhe awe godo, Ju lẹ vọ́ whẹsadokọnamẹ yetọn fọndote to wiwá Pọlkiu Festu, heyin ayimatẹn-gán lọ tọn whenu, bo to bibiọ dọ Paulu ni yin jijodo alọmẹ na yé. Ṣigba Festu gbẹ́ gbidigbidi dọmọ: “E mayin owalọ Lomunu lẹ tọn nado gblewhẹ okú tọn do omẹ depope, whẹpo mẹhe yè jẹwhẹ etọn na [sọnukunmọ whẹsadokọnamẹtọ] etọn lẹ, bosọ tindo otẹn nado dọho na ede gbọn owhẹ̀ he yè hia do okọ̀ na ẹn tọn dali.” Whenuho-kàntọ Harry W. Tajra dọmọ: “Festu yọnẹn to afọdopolọji dọ sébibla mẹhuhu tọn he ma sọgbe hẹ osẹ́n de tin-to-aimẹ sọta tovi Lomu tọn de.” Enẹwutu e dọna Ju lẹ dọ yé ni yì jẹwhẹ to Sesalea.—Owalọ lẹ 25:1-6, 16.

To finẹ, Ju lẹ tẹkudeji dọ Paulu ‘ma jẹ nado nọgbẹ̀ ba,’ ṣigba yé ma na whẹwhinwhẹ́n depope gba, podọ Festu mọdọ Paulu ma ko wà nudepope he jẹna okú. Festu basi zẹẹmẹ na ahọluzọnwatọ devo dọ, ‘Yé tindo nudindọn delẹ hẹ ẹ gando sinsẹ̀n-bibasi yedetiti tọn go na nuhe dù yẹwhe de podọ gando Jesu de he ko kú ṣigba he Paulu dọ dọ e tin togbẹ̀ go.’—Owalọ lẹ 25:7, 18, 19, 24, 25.

Paulu yin homẹvọnọ mlẹnmlẹn to whẹsadokọnamẹ tonudidọ tọn depope mẹ, ṣigba to nudindọn sinsẹ̀n tọn mẹ, vlavo Ju lẹ dọnnu dọ whẹdatẹn yetọn kẹdẹ wẹ pegan nado penukundo whẹho lọ go. Be Paulu na yì Jelusalẹm nado yin whẹdana do whẹho ehelẹ ji wẹ ya? Festu kanse Paulu eyin e na wàmọ, ṣigba kanbiọ he ma sọgbe de wẹ e yin. Kọlilẹ yì Jelusalẹm fie whẹsadokọnamẹtọ lẹ na lẹzun whẹdatọ lẹ te na zẹẹmẹdo dọ Paulu na yin jijodo alọ Ju lẹ tọn mẹ. “Yẹn ko ṣite to oján Sesali whẹda tọn kọ̀n, fie jẹ yè do dawhẹna mi te,” wẹ Paulu dọ. “Yẹn ma wà onú ylankan de do Ju lẹ . . . mẹdepope ma sọgan jo mi hlan yé [taidi nukundagbe]. Yẹn yí owhẹ̀ ṣie hlan Sesali.”—Owalọ lẹ 25:10, 11, 20.

Hodidọ ehelẹ vivọdọ Lomunu de tọn doalọtena nuyiwa whẹdida agbegbe lọ tọn lẹpo. Jlọjẹ etọn nado vọ́ owhẹ̀ ylọ (provocatio) yin “nuhe sọgbe, gọna zẹẹmẹ bosọ tindo kọdetọn dagbe.” Enẹwutu to whenuena e ko dọhodo gigẹdẹ-yinyin whẹho lọ tọn ji hẹ ayinamẹtọ etọn lẹ godo, Festu lá dọmọ: “Hiẹ yí owhẹ̀ towe hlan Sesali? Sesali dè wẹ hiẹ na yì.”—Owalọ lẹ 25:12.

Homẹ Festu tọn hùn dọ Paulu tọ́nsọn alọ etọn mẹ. Dile e yigbe hlan Hẹlodi Aglipa II to azán delẹ godo do, whẹho lọ dabla do e taun. Whenẹnu Festu dona basi kandai whẹho lọ tọn hlan ahọluigbagán lọ, ṣigba na Festu, whẹsadokọnamẹ lọ lẹ bẹ osẹ́n gigẹdẹ Juvi lẹ tọn he mẹ e ma mọnukunnujẹ hẹn. Ṣigba, Aglipa yin azọ́nyọnẹntọ to whẹho mọnkọtọn lẹ mẹ, enẹwutu to whenuena e do ojlo hia, Festu biọ to e si to afọdopolọji nado gọalọna ẹn nado wleawuna wekanhlanmẹ lọ. Na Festu, ma sọgan mọnukunnujẹ nuhe Paulu to didọna Aglipa bọdego lẹ mẹ wutu, e dawhá dọmọ: “Paulu, [hiẹ jlo na hùnalẹ̀], nupinplọn glanglan hẹn we lunú.” Ṣigba Aglipa mọnukunnujẹemẹ ganji. “Hoyidodọnmẹ pẹẹde dogọ hiẹ do jlo yí homẹhunhun do hẹn mi yin Klistiani de,” wẹ e dọ. Mahopọnna nuhe yé lẹn gando hodidọ Paulu tọn lẹ go, Festu po Aglipa po yigbe dọ Paulu yin homẹvọnọ bo na tlẹ ko yin tuntundote eyin e ma ko yí owhẹ̀ etọn hlan Sesali wẹ.—Owalọ lẹ 25:13-27; 26:24-32.

Opodo Whẹvọylọ de Tọn

To Lomu wiwá godo, Paulu ylọ sunnu Ju nukundeji lẹ, e mayin nado dekunnuna yé kẹdẹ wẹ gba ṣigba nado dindona nuhe yé yọnẹn gando ewọ go. Enẹ sọgan ko do nude hia gando linlẹn whẹylọmẹtọ etọn lẹ tọn go. E mayin nuyọyọ na aṣẹpatọ Jelusalẹm tọn lẹ nado dín alọgọ Ju he tin to Lomu lẹ tọn to afọdidona whẹho whẹdida tọn de mẹ gba, ṣigba Paulu se dọ yé ma ko mọ nudọnamẹ depope yí gando ewọ go. Kakajẹ whenuena whẹdida na yin bibasi, Paulu yin dotẹnmẹ na nado haya owhé de podọ nado to yẹwhehodọ to fẹẹ mẹ. Nuyiwa homẹdagbe tọn enẹ sọgan ko zẹẹmẹdo dọ Paulu yin homẹvọnọ to Lomunu lẹ nukun mẹ.—Owalọ lẹ 28:17-31.

Paulu tin to glọ̀ndo mẹ na owhe awe dogọ. Etẹwutu? Biblu ma dọ gba. Mẹhe vọ́ owhẹ̀ ylọ de dona tin to glọ̀ndo glọ kakajẹ whenuena mẹhe hẹn ẹn yì owhẹ̀ nukọn lẹ wá bo vọ́ afọdona whẹho lọ yinukọn, ṣigba Ju he tin to Jelusalẹm lẹ ma sọawuhia pọ́n gbede ba vlavo na yé yọnẹn dọ whẹsadokọnamẹ yetọn ma lodo wutu. Vlavo aliho he yọnhugan nado bọnù-dona Paulu ma nado dọho na ojlẹ dindẹn wẹ nado gọ̀n. Depope he whẹho lọ yin, e họnwun dọ Paulu ṣite to Néron nukọn, yin lilá taidi homẹvọnọ, bosọ yin tuntundote to godo mẹ nado zindonukọn to nuyiwa mẹdehlan tọn etọn mẹ—yèdọ to nudi owhe atọ́n godo he e yin wiwle.—Owalọ lẹ 27:24.

Sọn whenu dindẹn die wẹ kẹntọ nugbo lọ tọn lẹ ko ‘nọ wleawuna danuwiwa gbọn osẹ́n dali’ nado glọnalina azọ́n yẹwhehodidọ Klistiani lẹ tọn. Ehe ma dona paṣa mí gba. Jesu dọmọ: “Eyin yé dohomẹkẹn mi, yé nasọ dohomẹkẹn mìwlẹ ga.” (Psalm 94:20; Johanu 15:20) Etomọṣo, Jesu sọ na mí nujikudo nado dọ wẹndagbe lọ na aihọn lọ pete. (Matiu 24:14) Enẹwutu, kẹdẹdile apọsteli Paulu nọavunte sọta homẹkẹn po nukundiọsọmẹ po do, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ‘nọ yiavunlọ na bosọ nọ hẹn wẹndagbe lọ ai sọgbe hẹ osẹ́n’ to egbehe.—Filippinu lẹ 1:7.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]