Vaudois lẹ—Sọn Atẹṣiṣi mẹ Biọ Sinsẹ̀n Plọtẹstant Tọn Mẹ

Owhe 1545 tọn mẹ wẹ to lẹdo whanpẹnọ Lubéron tọn mẹ to Provence, to hùwaji France tọn. Awhànpa de ko pli dopọ nado hẹn azọngban sinsinyẹn heyin finfọndote na hẹngogo sinsẹ̀n tọn wutu de di. Osẹ hùnsọndai tọn dopo bọdego.

GBÉTATÒ lẹ yin vivasudo, bọ tòmẹnu lẹ yin wiwle kavi yin hùhù. Awhànfuntọ kanylantọ lẹ wà dánu kanyinylan tọn lẹ bo hù gbẹtọ susu sọmọ bọ obu jẹ otò Europe tọn lẹ ji. Sunnu 2 700 delẹ yin hùhù, bọ 600 yin didohlan nado wazọ́n to bato he yè nọ yí alà-kikẹ́ po azẹ̀ po do kùn mẹ, to ma donu yajiji he yọnnu po ovi lẹ po tindo numimọ etọn go. Awhàngán he hẹn nujijla hùnsọndai tọn ehe di lọ yin pipà gbọn ahọlu France tọn po papa po dali.

Nuvọjlado sinsẹ̀n tọn ko klan Allemagne to whenuena Ahọlu Francis I France tọn heyin Katoliki de basi dodinnanu gando mẹhe yè gbọn lalo dali ylọ dọ atẹṣitọ he tin to gandudu etọn mẹ lẹ dali, na gbigbayipe sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn duahunmẹna ẹn wutu. Kakati nado mọ atẹṣitọ vude heyin vunvunpe lẹ, nukọntọ Provence tọn lẹ mọ gbetatò blebu he ko ṣiatẹ lẹ. Gbedide atẹṣiṣi didesẹ sọn aimẹ tọn yin didetọn bosọ yin hinhẹndi to godo mẹ to gbẹtọ susugege vivasudo 1545 tọn mẹ.

Mẹnu wẹ atẹṣitọ lọ lẹ yin? Podọ etẹwutu yé yin nuyiwa hẹ po kanyinylan po na gbèmanọpọ sinsẹ̀n tọn wutu?

Sọn Adọkun mẹ Biọ Ohẹ́n Mẹ

Mẹhe yin hùhù lọ lẹ yin hagbẹ sinsẹ̀n de tọn he tin to aimẹ sọn owhe kanweko 12tọ mẹ bosọ tin to adà suhugan Europe tọn mẹ. Aliho he mẹ e gbayipe bosọ lùn owhe kanweko susu tọ́n te hẹn ẹn nado yin vonọtaun to whenuho atẹṣiṣi sinsẹ̀n tọn mẹ. Whenuho-kàntọ susu yigbe dọ pipli lọ bẹjẹeji to nudi owhe 1170 mẹ. To tòdaho France tọn heyin Lyons mẹ, ajọwatọ adọkunnọ de he nọ yin Vaudès tindo ojlo sisosiso to lehe e na hẹn homẹ Jiwheyẹwhe tọn hùn do mẹ. Na e yin whinwhàn gbọn tudohomẹnamẹ Jesu Klisti tọn dali dọ dawe adọkunnọ de sà nutindo etọn lẹ bosọ má yé na wamọnọ lẹ wutu, Vaudès hẹn ẹn diun dọ whẹndo etọn yin nukunpedego ganji to agbasa-liho podọ e sọ gbẹ́ adọkun etọn dai to godo mẹ nado dọyẹwheho Wẹndagbe tọn. (Matiu 19:16-22) E tindo hodotọ he wá yin yinyọnẹn to godo mẹ taidi Vaudois lẹ.a

Ohẹ́n, yẹwhehodidọ, po Biblu po yin ahunmẹdunamẹnu tangan Vaudès tọn. Gufinfọn sọta adọkunnọ-yinyin sinsẹ̀ngán lẹ tọn mayin nuyọyọ gba. Na ojlẹ de, sinsẹ̀ngán he jẹagọdonu delẹ ko gblewhẹdo nuwiwa gblezọn po huhlọn ṣiṣizan ṣọṣi tọn lẹ po. Ṣigba, Vaudès mayin sinsẹ̀ngán de gba, kẹdẹdile suhugan hodotọ etọn lẹ mayin do. Matin ayihaawe ehe do nuhewutu e mọdọ e yin dandan nado basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn do ogbè paa, he gbẹtọ lẹ nọ dó lọ mẹ. To whenue e yindọ sinsẹ̀ngán lẹ kẹdẹ wẹ sọgan tindo vọkan Biblu Latin tọn he ṣọṣi lọ basi, Vaudès degbè dọ yé ni basi lẹdogbedevomẹ owe Wẹndagbe lẹ tọn gọna owe Biblu tọn devo lẹ do ogbè Franco-Provençal, heyin ogbè he gbẹtọ paa he tin to whèzẹtẹn-waji France tọn lẹ mọnukunnujẹemẹ lọ mẹ.b To nuyiwa do gbedide Jesu tọn ji mẹ nado dọyẹwheho, Hẹntọnọ Lyons tọn lẹ jẹ owẹ̀n yetọn lá to gbangba ji. (Matiu 28:19, 20) Whenuho-kàntọ Gabriel Audisio basi zẹẹmẹ dọ nuzinzindo yẹwhehodidọ ji yetọn wẹ hẹn walọyizan ṣọṣi lọ tọn hlan Vaudois lẹ sinyẹn deji.

Sọn Katoliki mẹ Biọ Atẹṣiṣi Mẹ

To ojlẹ enẹlẹ mẹ, sinsẹ̀ngán lẹ kẹdẹ wẹ dona dọyẹwheho, bọ ṣọṣi lọ wẹ tindo jlọjẹ nado namẹ aṣẹ nado dọyẹwheho. Sinsẹ̀ngán lẹ pọ́n Vaudois lẹ hlan taidi agblinọ lẹ, ṣigba to 1179, Vaudès dín gbedide sọgbe hẹ osẹ́n sọn Papa Alexandre III dè na yẹwhehodidọ etọn. E yin dotẹnmẹ na—ṣigba to dodonu lọ ji dọ yẹwhenọ lẹdo etọn tọn lẹ dona yigbe. Whenuho-kàntọ Malcolm Lambert doayi e go dọ ehe “diblayin nudopolọ po gbigbẹ́ mlẹnmlẹn po.” Na nugbo tọn, Yẹwhenọgan Jean Bellesmains Lyons tọn gbẹ́ yẹwhehodidọ gbẹtọ paa lẹ tọn dai tlọlọ. Vaudès yigbe gbọn hoyidọ sọn Owalọ lẹ 5:29 mẹ dali dọmọ: “Míwlẹ ma ha nọ ma setonuna Jiwheyẹwhe hú gbẹtọ.” Na e ma setonuna alọhẹndotenamẹ lọ wutu, Vaudès yin yinyan sọn ṣọṣi lọ mẹ to 1184.

Dile etlẹ yindọ Vaudois lẹ yin yinyan sọn gandudu biṣọpu Lyons tọn glọ podọ sọn tòdaho lọ mẹ, e taidi dọ whẹgbledomẹ tintan enẹ ma hẹnai sọmọ gba. Omẹ paa susu na sisi Vaudois lẹ na nugbonọ-yinyin po aliho gbẹzan tọn yetọn po, bọ biṣọpu lẹ tlẹ gbẹ́ pò to hodọ hẹ yé zọnmii.

Sọgbe hẹ whenuho-kàntọ Euan Cameron, e taidi dọ yẹwhehodọtọ Vaud tọn lẹ ma “diọnukunsọ Ṣọṣi Lomu tọn na enẹ tọn wutu poun gba.” Yé “jlo nado nọ dọyẹwheho bosọ nọ plọnmẹ” poun wẹ. Whenuho-kàntọ lẹ dọ dọ pipli lọ diblayin hinhẹn zun atẹṣitọ gbọn osẹ́n debọdo-dego he to huhlọn yetọn depò vudevude podọ kakadoi lẹ dali. Whẹgbledomẹ ṣọṣi tọn lẹ dekọtọn do alọhẹndotenamẹ he Pipli Latran tọn Ẹnẹtọ detọ́n sọta Vaudois lẹ to 1215 mẹ. Nawẹ ehe yinuwado yẹwhehodidọ yetọn ji do?

Yé Jẹ Nuyiwa to Nuglọ Ji

Vaudès kú to owhe 1217 mẹ, bọ homẹkẹn vúnvún hodotọ etọn lẹ pé do Agbàdo France tọn, Allemagne, agewaji Italie tọn, po Ṣẹnṣẹn gọna Whèzẹtẹn-waji Europe tọn lẹ po mẹ. Homẹkẹn sọ hẹn Vaudois lẹ nado sawhé do gbetatò lẹ mẹ, bọ ehe hẹn nuwiwa yẹwhehodidọ tọn yetọn tindo dogbó to ofi susu.

To 1229, Ṣọṣi Katoliki tọn dotana Awhàn sinsẹ̀n tọn etọn sọta Cathares, kavi Albigeois lẹ to hùwaji France tọn.c Enẹgodo Vaudois lẹ wá mẹgbeyinyan sinsinyẹn glọ. Dodinnanu okà tọn na pànta mẹhe jẹagọdo ṣọṣi lọ lẹpo sinsinyẹn to madẹnmẹ. Obu hẹn Vaudois lẹ nado jẹ nuyiwa to nuglọ ji. To 1230, yé ma gbẹsọ nọ dọyẹwheho to gbangba ba. Audisio dọmọ: “Kakati nado yì dín lẹngbọ yọyọ lẹ . . . , yé jo yede hlan nukunpipedo mẹhe ko yin sinsẹ̀n-diọna lẹ go, nado hẹn yé dote to yise yetọn mẹ sọta kọgbidinamẹ po homẹkẹn gbonu tọn lẹ po.” E yidogọ dọ “yẹwhehodidọ gbẹsọ yin dandannu ṣigba aliho he mẹ e nọ yin wiwà te ko diọ mlẹnmlẹn.”

Nuyise po Nuyiwa Yetọn lẹ Po

Kakati sunnu po yọnnu yetọn lẹ po ni nọ tindo mahẹ to nuwiwa yẹwhehodidọ tọn lẹ mẹ, to owhe kanweko 14tọ whenu, Vaudois lẹ ko wleawuna vogbingbọn de to yẹwhehodọtọ lẹ po yisenọ lẹ po ṣẹnṣẹn. Sunnu heyin azọnplọn ganji lẹ kẹdẹ wẹ to mahẹ tindo to azọ́n lẹngbọhihọ́ tọn mẹ to whenẹnu. Lizọnyizọnwatọ tomẹyitọ yetọn lẹ wá yin yinyọnẹn to godo mẹ taidi barbes (tavẹ lẹ).

Barbes, he nọ dla whẹndo Vaud tọn lẹ pọ́n to owhé yetọn gbè lẹ nọ wazọ́n nado hẹn pipli lọ dogbẹ̀ kakati nado hẹn ẹn gbayipe. Barbes lẹpo wẹ yọ́n wehia bosọ yọ́n wekan, bọ azọ́nplọnmẹ yetọn, he nọ yí owhe ṣidopo, nọ sinai do Biblu ji. Biblu yiyizan to akọgbè yede tọn mẹ gọalọna yé nado nọ basi zẹẹmẹ etọn na lẹngbọpa yetọn. Yèdọ nukundiọsọmẹtọ lẹ tlẹ yigbe dọ Vaudois lẹ, gọna ovi yetọn lẹ, tindo aṣa Biblu tọn he lodo lẹ bo sọgan yihodọ sọn adà susu Owe-wiwe tọn mẹ.

Nuhe Vaudois fliflimẹ tọn lẹ gbẹdai delẹ wẹ lalodido, lẹwezomẹ, Amísa bibasi na oṣiọ lẹ, jonamẹ po yasana lẹwezomẹ tọn papa tọn didesẹ po, gọna sinsẹ̀n-bibasi hlan Malia po “mẹwiwe lẹ” po. Yé sọ nọ basi hùnwhẹ whemẹwhemẹ Tenu Núdùdù Oklunọ tọn, kavi Núdùdù Whèjai tọn Godo tọn. Sọgbe hẹ Lambert, wunmẹ sinsẹ̀n-bibasi yetọn tọn “to alọ devo mẹ, yin sinsẹ̀n omẹ paa he ko gbẹ́ sinsẹ̀ngán yetọn dai bo ganjẹ oyọnẹn sinai do Biblu ji yetọn lẹ go tọn.”

“Gbẹzan Awe”

Kọndopọ pẹkipẹki tin to pipli Vaudois lẹ tọn mẹ. Yé nọ wlealọ to pipli lọ mẹ, podọ ehe wleawuna yinkọ tintan Vaudois lẹ tọn to owhe kanweko susu gblamẹ. Ṣigba, to avùnhiho yetọn mẹ nado luntọ́n, Vaudois lẹ tẹnpọn nado ṣinyọnnudo nuhe yin pọndohlan yetọn lẹ. Aṣli he tin to nuyise po nuyiwa sinsẹ̀n tọn yetọn lẹ po mẹ hẹn ẹn bọawu na agọjẹdomẹtọ lẹ nado sawhẹ ylankan lẹ dokọna yé, di dohia, dọ Lẹgba sẹ̀n wẹ yé te.d

Aliho dopo he mẹ Vaudois lẹ nọ jẹagọdo whẹsadokọnamẹ mọnkọtọn lẹ te wẹ gbọn gbejijo po wiwà nuhe whenuho-kàntọ Cameron ylọ dọ “awukinkọndopọ vudevude” hẹ sinsẹ̀n-bibasi Katoliki tọn po dali. Vaudois susu nọ yigbe ylando tọn na yẹwhenọ Katoliki tọn lẹ, yì Amísa, yí osin wiwe zan, bo tlẹ sọ nọ zìn gbejizọnlin wiwe sinsẹ̀n tọn lẹ. Lambert dọmọ: “Nususu mẹ wẹ yé nọ yinuwa te taidi hatọ yetọn Katoliki lẹ.” Audisio dọ tlọlọ dọ to madẹnmẹ, Vaudois lẹ “zan gbẹzan awe.” E yidogọ dọmọ: “To alọ dopo mẹ, yé nọ sọawuhia to gbonu taidi Katoliki lẹ nado basi hihọ́ na jijọho vude he yé tindo; to alọ devo mẹ, yé nọ basi hùnwhẹ sinsẹ̀n tọn delẹ to yedelẹ ṣẹnṣẹn na pipli lọ ma nado busẹ sọn aimẹ wutu.”

Sọn Atẹṣiṣi mẹ Biọ Sinsẹ̀n Plọtẹstant Mẹ

To owhe kanweko 16tọ whenu, Nuvọjlado sinsẹ̀n tọn diọ ninọmẹ sinsẹ̀n Europe tọn tlala. Mẹhe yin nuyiwa hẹ agọ̀ na gbèmanọpọ wutu lẹ sọgan dín mẹyinyọnẹn sọgbe hẹ osẹ́n to otò yetọn mẹ kavi dona sẹtẹn yì otò devo mẹ nado dín ninọmẹ he bọawu lẹ. Linlẹn atẹṣiṣi tọn ma sọ sinyẹn sọmọ ba, na mẹsusu ko jẹ ayihaawe tindo ji gando nugbo-yinyin sinsẹ̀n he hẹnai lẹ tọn go wutu.

Yigodo jẹ 1523, Vọjlado-basitọ heyin yinyọnẹn ganji lọ Martin Luther donu Vaudois lẹ go. To 1526, dopo to barbes Vaud tọn lẹ mẹ hẹn linlin nuhe to jijọ gando sinsẹ̀n go to Europe tọn lẹ wá Alpes. Ojlẹ nuyiwa pọmẹ tọn de bọdego to ehe mẹ agbegbe Plọtẹstant tọn lẹ dọ linlẹn lẹ na Vaudois lẹ te. Plọtẹstant lẹ na tuli Vaudois lẹ nado nọgodona lẹdogbedevomẹ tintan Biblu tọn sọn ogbè dowhenu tọn mẹ do Flansegbe mẹ. E yin zinzinjẹgbonu to 1535, bo yin yinyọnẹn taidi Biblu Olivétan tọn to godo mẹ. Ṣigba, nupaṣamẹ wẹ e yin dọ suhugan Vaudois lẹ tọn ma se Flansegbe.

Dile homẹkẹndomẹ Ṣọṣi Katoliki tọn zindonukọn, sọha daho Vaudois lẹ tọn sawhé do lẹdo he tindo hihọ́ Provence tọn mẹ to hùwaji France tọn, kẹdẹdile Plọtẹstant he họ̀n jẹgbé lẹ wà do. Togán lẹ se gando tẹnsisẹ ehe go to madẹnmẹ. Mahopọnna linlin dagbe susu lẹ gando aliho gbẹzan po walọdagbe Vaudois lẹ tọn po go, mẹdelẹ tindo ayihaawe gando nugbonọ-yinyin yetọn go bosọ sawhẹdokọna yé dọ yé yin owù na jijọho. Gbedide Mérindol tọn yin didetọn, he dekọtọn do hùnsọndai ylankan heyin nudego to bẹjẹeji hosọ ehe tọn mẹ.

Haṣinṣan he tin to Katoliki lẹ po Vaudois lẹ po ṣẹnṣẹn to yinylan deji zọnmii. Nado yinuwa hlan mẹgbeyinyan heyin bibasi sọta yé lẹ, Vaudois lẹ tlẹ lẹhlan nuyiwa awhànfunfun tọn lẹ nado basi hihọ́ na yedelẹ. Avùn ehe sisẹ yé nado kọnawudopọ hẹ Plọtẹstant lẹ. Gbọnmọ dali Vaudois lẹ kọ̀n yede dopọ hẹ sinsẹ̀n dodonu Plọtẹstant tọn.

To owhe kanweko lẹ gblamẹ, ṣọṣi Vaud tọn lẹ ko yin didoai to otò he dẹn do France taun lẹ mẹ taidi Uruguay po États-Unis po. Etomọṣo, suhugan whenuho-kàntọ lẹ tọn kọngbedopọ hẹ Audisio, dọ “nuyiwa Vaudois lẹ tọn wá vivọnu to ojlẹ Nuvọjlado sinsẹ̀n tọn mẹ,” to whenuena sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn “kẹalọyi yé.” Na nugbo tọn, Vaudois lẹ ko hẹn suhugan zohunhun yetọn tọn bu to owhe kanweko lẹ jẹnukọn. Enẹ jọ to whenuena hagbẹ etọn lẹ gbọn obu dali gbẹ́ yẹwhehodidọ po mẹpinplọn he sinai do Biblu ji yetọn po dai.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide otò tọn/Yẹdide to weda 23]

(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)

Agbegbe he ji Vaudois lẹ yinuwado

FRANCE

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Lomu

Berlin

Prague

Vienne

[Yẹdide]

Vaudois lẹ nọgodona lẹdogbedevomẹ Biblu Olivétan tọn to 1535

[Asisa Yẹdide tọn]

Bible: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Yẹdide to weda 20, 21]

VAUDÈS

Yọnnu yọnhonọ Vaud tọn awe yin mimẹ̀ to miyọ́n mẹ

[Asisa Yẹdide tọn]

Weda 20 po 21 po: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe