Mga Alerhiya—Ano ang Alibyo?

WALA sing untat ang pagpangatsi ni ­Joyce kada Agosto. Ang iya bana nalipong kag diutayan lang mapatay sa tapos makakaon sing kasag. Ang isa sang ila mga anak nga lalaki ginahapo kon mamug-at, kag ang ila anak nga babayi nagpalangatol sang ulihi nga tion nga ginpadapatan sia sing pen­i­cil­lin.

Sing makalilipay, ang pamilya ni ­Joyce indi kinaandan sa kasarangan nga panimalay. Apang binagbinaga ang kadakuon sang alerhiya nga problema sa isa lamang ka pungsod, ang Estados Unidos. Didto, 17 porsiento sang pumuluyo ang may yara serioso nga mga alerhiya, nagarepresentar sa pinakadaku nga bahin sang may yara wala nagaayo nga mga balatian. Dugang pa, ang kadamuon sang mga balatian nga ginkilala subong alerhiya wala sing duhaduha nga magadugang pa samtang ang aton palibot kapin pa nga nagasibod kag nagahigku.

Ang kamatuoran nga madamu ang sobra ka sensitibo sa mga butang sa ila palibot kasan-o lang matukiban. Apang, apat ka siglo sa wala pa matawo si Cristo, ginlaragway ni Hip­poc­ra­tes ang isa ka balatian nga aton nakilal-an subong hapo. Ayhan ang pinakauna nga rekord sang makamamatay nga alerdyik nga reaksion natukiban sa lulubngan sang isa ka dumaan nga hari sang Egipto, nga si Menes. Napatay sia sa tapos ginkutot sang putakti.

Si Dr. John Bo­stock sang Inglatierra, nga nabuhi anay sang una nga bahin sang katuigan 1800, ginpatihan nga amo ang una nga naggamit sang ekspresyon nga “hay fever,” sa tapos makatalupangod nga sing regular nga “ginakataro” kada tig-ilinit. Sang 1906 ang isa ka taga-Aus­tria nga pe­dia­tri­cian nagpanugda sang tinaga nga “alerhiya,” ginkuha sa duha ka Griegong tinaga nga sarang mabadbad subong ‘lain nga mga reaksion.’

“Allergens” kag “Antibodies”

Ining lain nga reaksion amo ang nagatuga sing problema sa alerdyik nga mga indibiduwal. Kutob sa pagkabun-ag kita nagahaklo, nagatulon, kag nagatandog sing mga butang nga dumuluong sa aton lawas. Para sa kalabanan sa aton ining mga butang daw indi makahalalit. Apang kon ang isa nga may alerhiya nagaginhawa, nagatulon, ukon nagatandog bisan sing diutay lamang nga sustansya nga sa amo indi tumalagsahon nga sensitibo sia, magapakita sia sing espisipiko nga mga sintoma. Ang mga sustansya nga nagatuga sing alerdyik nga reaksion ginatawag nga al­ler­gens.

Ang pila sang kinaandan nga al­ler­gens amo:

● Ginahaklo​—⁠polen, yab-ok, agup-op, kag bulbul sang ido kag kuring.

● Ginakaon​—⁠mga itlog, tsokolate, mga nuts, mga pakinhason, gatas, antibiotiko, kag aspirin.

● Ginatandog​—⁠makahililo nga ivy, lugom, metal, dilana, kag kosmetiko.

● Ginatuslok​—⁠sudlot sang buyog kag ligwan, kag pen­i­cil­lin.

Pila lamang ini sang madamu nga al­ler­gen. Sa kamatuoran, daw wala sing latid ang kadamuon sini.

Apang, paano nagakatabo ang alerdyik nga mga reaksion? Sing normal, nagapatubas ikaw sa imo lawas sing mga sustansya nga ginatawag an­ti­bodies, agod awayon ang mga nagasalakay, subong sang kagaw. Kon ikaw alerdyik, nagasobra ang reaksion sining mga mekanismo sa pagpangapin. Ginaatake nila ang dumuluong nga mga sustansya, subong sang mga al­ler­gens nga nalista sa ibabaw. Ang isa ka espisipiko nga sahi sang an­ti­body, ang IgE, sobra nga ginapatubas sa imo lawas, nga nagatuga sing hinali nga mga resulta kon masugata sini ang al­ler­gen. Ang reaksion nagatuga sing pagguwa sang mga kemikal subong sang his­ta­mine. Ang his­ta­mine nagapabanog sang imo ilong kag nagapakatol sang imo mga mata.

Ngaa, Ngaa, Ngaa?

Ang daku nga pamangkot sang bisan sin-o nga may alerhiya amo, “Ngaa ako pa?” Wala nahibaloan ang sabat sa sini. Nahibaloan namon nga ang he­red­ity ukon ang pagpanubli isa ka importante nga kabangdanan. Ginapakita sang isa ka pagtuon nga 80 porsiento sang mga tawo nga nagaantos sing hay fever ang may yara sini nga alerhiya sa maragtas sang ila pamilya. Bisan pa ang huyog ginapanubli, indi kinahanglan nga subong sini sa espisipiko nga alerhiya​—⁠ang ginikanan mahimu nga may hapo, apang ang anak mahimu nga may hay fever.

Ginaugyunan man nga ang kapiot sa emosyon, subong sang tension, sobra nga pagtrabaho, kalapyo, kahadlok, kag sobra nga kaakig, makatuga sing mga alerhiya. Apang kon bala sikosomatiko lamang nga mga kabangdanan ang nagatuga gid sing alerhiya isa gihapon ka pamangkot nga dapat ton-an pa.

Sa pagkamatuod, yara man ang kabangdanan nga nagadugang ang kasibud sang palibot upod ang madamu nga inughigku. Indi nahibaloan kon sig-ano ang ginaamot sini sa pagdugang sang mga alerhiya, apang indi maduhaduhaan ang malain nga epekto sang mahigku nga hangin sa mga hapuon.

Si Gloria nagaedad sing mga kwarenta anyos kag isa ka hapuon nga nagapuyo sa isa ka daku nga siudad nga nalatom sang polusyon. Sa sulod sang nagligad nga 14 ka tuig ginpabudlayan sia sang hapo. Nagahuni sia samtang nagahambal: “Kon ginatikma ako sang hapo indi ako makaginhawa, kag ginakulbaan gid ako. Kahapon may nagtawag sa akon, kag wala ko gani masabat ang telepono bangod indi ako makahambal. Gani ginpabay-an ko lang nga magragingring ang telepono.”

Ang isa ka tawo nga mapagros nabudlayan sa pagpati nga ang alerhiya makatuga sing serioso nga epekto sa isa ka tawo. Ang indi makapati nga mga hitsura kag kaanggid sa sini nga mga reaksion masami nga amo ang maeksperiensiahan sang may alerhiya sa kada tion nga maghambal sia nahanungod sa iya problema nga alerhiya, kon bala hapo ukon lain nga alerhiya. “Nabudlayan gid ang iban sa paghangop sini nga problema,” siling sang isa ka may alerhiya nga taga-Canada. “Kinahanglan man namon ang kaluoy, sa baylo sang suspetsa kag indi maluluy-on nga mga tinaga.”

Kon ikaw regular nga nagaabiabi sing mga bisita sa inyo balay, mahimu nga hatagan mo sing maluluy-on nga konsiderasyon ang mga may alerhiya kag tinguhaan nga likawan ang ginatunaan sang ila kabudlay.

Ano ang Alibyo?

Ang termino nga “alerhiya” nagalakip sa pila ka nanuhaytuhay kag ginakilala nga mga balatian. Gani usisaon naton sa malip-ot ining mga kahimtangan kag tan-awon kon may alibyo para sa sini.

Ang Hapo amo ang labing serioso sa tanan nga alerhiya kag manugpatay gihapon, bisan pa madamu sang may hapo ang normal nga nagakabuhi. Ang hilway nga pagsulod kag pagguwa sang hangin sa baga ginabalabagan​—⁠sa amo kinaandan nga may ­paghuni sa tion sang pagtikma. Ang problema sarang mabuhinan paagi sa paglikaw​—⁠ginakuha ang nakilal-an nga mga al­ler­gen sa balay ukon sa trabaho kag himuon ang ehersisyo sa pagginhawa. Dugang pa, may yara mga pag-uswag sining karon lang sa pagbulong sini paagi sa mga tableta kag paagi sa in­hal­er ukon inugsinghot. Ang hapuon nga pasyente dapat palig-unon nga mangin aktibo apang likawan ang sobra nga pagkahago. Dapat pamatokan sang mga paryente kag mga abyan ang pagsulay nga proteksionan sing sobra ang tawo nga may hapo.

Ang Hay Fever amo ang labing kinaandan sa alerdyik nga reaksion. Bisan pa sa kabilogan ang hay fever indi makatalagam, ang pasyente ginabudlayan gid kon grabe ini. Ang “hay fever” isa ka makapatalang nga ngalan kay indi ang hay ukon kugon ang nagatuga sing mga sintoma. Kundi sa masami amo ang polen ukon kaisa amo ang agup-op, kag talagsa lang ginahilanat ang pasyente. Ang hay fever masami nga nagakatabo sa tigpamulak ukon tigragas kon ang mga hilamon, mga gamhon, ukon mga kahoy nagapamulak. Ang anti­his­ta­mines kag in­ha­lants mahimu nga makakontrol sang grabe gid nga mga sintoma.

Ang Wala sing Untat nga Sip-on amo ang isa ka kahimtangan nga sa bug-os nga tuig ginabudlayan ang ilong kag mahimu nga nagalakip sing kinaandan nga pagtulo ukon pagpin-ot sang ilong. Mga kabataan ang masami nga ginaapektohan sini, nga nagadul-ong sa ila mga ginikanan sa pagsala nga ang kabataan pirme lang ginakataro. Ang labing kinaandan nga mga kabangdanan amo ang yab-ok sa sulod sang balay, bulbul sang sapat kag mga agup-op. Mahimu nga makabulig diri ang ginatawag nga “skin test,” apang mahimu nga makapatalang ang resulta. Gani kabiga ining mga “test” subong mga bulig lamang sa pagkilala sa posible nga mga al­ler­gen. Ang labing maayo nga bulong para sa sini nga balatian amo ang paglikaw sa al­ler­gen kon mahimu, nga ayhan nagakahulugan sing pagsikway sa ginasagud nga sapat. Ukon mahimu nga kinahanglan man ang pinasahi nga paghalong sa balay agod mabuhinan ang yab-ok nga madali magsupot sa mga katre, mga alpombra, mga hampanganan, kag kaanggid nga mga butang.

Ang Pagpalangatol amo ang pagbanog sang panit nga ginatandaan sang pagpalamula, paglamuti, ukon paghimbishimbis. Sa karon ang tinaga nga “eczema” kaanggid sa wala nagaayo nga pagpalangatol. Sa balay kag sa trabaho, ang panit ginapadayag sa tanan nga sahi sang makapakatol nga mga butang, kag sing normal may ikasarang ini sa pagpamatok sa ila makahalalit nga mga epekto. Apang ang pila sining mga sustansya nagadul-ong sa alerdyik nga mga reaksion sa pila ka tawo, kag ang kadamuon sina nga sustansya nagadugang subong sang bag-o nga mga produkto kag sinamu nga mga sustansya nga ginapatubas. Sa pagbulong sang pagpalangatol nga makuha paagi sa ginatandog nga mga butang, una anay dulaa ang al­ler­gen.

Ang Alaw makatol nga pagpalanghabal nga hinali nagalutaw sa panit, sa masami nagapabilin sing pila ka oras, kag dayon nagakadula nga subong ka makatalanhaga sa paglutaw sini. Sa pila ka kaso nagabalikbalik ini sa sulod sang mga binulan antes madula. Mahimu nga ginatuga ini sang madamu nga butang subong sang tugnaw, init, kag kabalaka, subong man sang nanuhaytuhay nga mga al­ler­gen. Ginapaligban ini sang mga al­ler­gist bangod mabudlay makilal-an ang aktuwal nga kabangdanan sini. Ang “batok sa pagpalangatol” nga bulong mahimu gamiton tubtob madula ang mga alaw.

Ang Kagat, ang Sudlot mahimu nga bangdan sang alaw, pagkalipong, mabudlay nga pagginhawa, kag sing kamatayon pa gani sang isa ka alerdyik nga tawo. Ang mga ideya agod mabuligan ikaw sa paglikaw sa sudlot amo: Kon yara ikaw sa guwa indi maglakat nga nagatiil; likawi ang mga hair sprays, pahumot, ukon losyon, nga mahimu magaganyat sa mga ligwan; magsuksok sing lus-aw sa baylo sang madulom nga mga panapton. Kon kututon ikaw, butangi ini sing yelo agod mabuhinan ang pagsalupsop sang dalit kag kuhaa sing mahalungon ang sudlot. Para sa mga tawo nga tuman ka alerdyik sa mga sudlot, matigayon na karon ang espisipiko nga bulong.

Ang Alerhiya sa Kalan-on amo ang kontrobersial nga alerhiya kag mabudlay gid kilalahon kag bulngon. Indi na paghambalon pa nga ang mga kalan-on nagaapektar sa mga tawo sa nanuhaytuhay nga paagi, apang ang kabangdanan mahimu nga amo ukon indi ang alerhiya sa kalan-on. Apang iban nga eks­perto nagapati nga malaka gid lang ang matuod nga alerhiya sa kalan-on; apang ang halos bisan ano nga kalan-on mahimu nga mangin makapaalerdyik sa isa ka tawo. Ang “skin test” masami nga indi makabulig sa paghibalo sang alerhiya sa kalan-on. Ang labing epektibo nga bulong amo nga kilalahon ang makapaalerdyik nga kalan-on kag likawan ini.

Ang Alerhiya sa Bulong naggrabe pa sining karon nga mga tinuig. Ang alerdyik nga reaksion sa bulong nagapalibog sa ulo. Ang mga reaksion nanuhaytuhay kag mahimu nga tuman ka serioso nga tunaan sing kamatayon. Kon imo mabatyagan nga ikaw alerdyik sa bulong, hambali ini upod sa imo doktor.

Bisan pa madamu na ang aton nahibaloan nahanungod sa alerhiya, kag daku na ang pag-uswag sang mga sientipiko sang nagligad nga dekada, daku pa ang tulukibon. Posible gid nga madamu sining tulukibon ang magahulat sa Bag-ong Kahimusan sang Dios. Sa amo nga tion ang katawhan ipasag-uli sa kahimpitan, kag ang mga kabangdanan, kon ano man ini, sining masibud nga balatian madula sing dayon.​—⁠Isaias 33:24.