Luyag Ko Mismo Makita

‘Diin ang mga manuskrito nga sa sini ginbadbad ang akon Biblia?’ masami ko ginapamangkot. ‘Paano ko mahibal-an kon daw ano na ini kadugay? Paano ini sila gintipigan sa sulod sang mga dag-on? Kag pagligad sang madamo nga siglo, makasiguro bala kita nga ginarepresentar sini sing husto ang orihinal nga sinulatan sang Biblia?’ Ang akon mismo pagtuo sa Biblia malig-on na karon, apang bangod ginpadaku sa pagpati nga ang Biblia malimbungon nga daya, ang mga pamangkot kaangay sini pirme nga nagatublag sa akon. Ang akon pakamausisaon nagdul-ong sa akon nga duawon ang iban sang pinakabantog nga mga librarya samtang nagalakbay sa Europa. Ang akon una nga ginduaw amo ang Roma, Italya, diin makita ang ginatos ka manuskrito sa Biblia.

SA LIKOD sang mataas nga mga pader kag estrikto nga sekuridad sa daw palasyo nga Siudad sang Batikano, magabatyag ang isa nga nagasulod sia sa isa gid ka bahandi nga balay. Ang Vatican Library yara sa luwang sang palasyo sang papa, kag sa amo ang mga bisita nagakinahanglan sing espesyal nga permiso agod makasulod.

Ginatipigan diri ang bantog nga Vatican Manuscript No. 1209, ukon Codex Vaticanus, nga masunson ginapatuhuyan paagi sa simbulo nga “B.” Nagaunod ini sang bilog nga Biblia, ang Hebreong Kasulatan kag ang kalabanan sang Cristianong Griegong Kasulatan napetsahan pabalik sa unang ikaapat ka siglo C.E., wala pa sa 300 ka tuig pagkatapos sang panahon sang mga apostoles. Yari na ini sa Vatican Library kutob pa sang dimagkubos 1481, apang ginbuksan ini sa akademiko nga kalibutan sang 1889-1890 lamang.

Ang akon una nga impresyon amo nga ang sinulatan makatilingala nga klaro kag wala magpug-is. Ayhan ang orihinal nga tinta nagpug-is, kag ang pinakaulihi nga manugkopya nagkopya sang tagsa ka letra, busa nagakuha sang orihinal nga katahom sang codex. Ang Vaticanus, kaangay sang halos tanan nga mga manuskrito sang Balaan nga Kasulatan sa Griego isa ka codex, ang tolon-an nga may mga pahina, sa baylo sang rolyo. Ginsulat ini sa vellum (isa ka mapino nga klase sang pergamino), isa ka materyal nga sululatan nga naghalin sa mga panit sang bata nga mga sapat.

‘Paano mahibal-an ang edad sinang mga dokumento?’ luyag ko mahibal-an. Ang estilo sang porma sa pagsulat amo ang importante, naton-an ko. Malulo nga ginpakita sa akon sang sekretaryo sang librarya ang duha ka tuhay kaayo nga sahi sang porma sa pagsulat sa manuskrito. Ang Genesis tubtob Hebreo ginsulat sa ginatawag nga uncial nga porma sa pagsulat. Amo ini ang dakung letra nga estilo nga gingamit sa pagsulat sa mga tolon-an kutob sang ikaapat ka siglo B.C.E. tubtob sa ikawalo ukon ikasiam ka siglo C.E. Wala sing espasyo sa ulot sang mga tinaga kag wala sing punctuation. Sa pihak nga bahin, ang Bugna ginsulat sa “minuscule” nga porma sa pagsulat, kon sayuron, isa ka cursive nga dagway nga ang madamo nga mga letra nagatabid sing dalayon. Kon sayuron, ang mga letra nagatalabid. Ining mas magamay nga estilo nangin bantog sa ginsuguran sang ikasiam ka siglo C.E.

Ang siensia nga nagatuon sang dumaan nga sinulatan ginatawag nga palaeograpy. Apang, kay ang estilo sa pagsulat sang isa ka tawo kinaandan nga wala nagabalhin sing daku sa bug-os niya nga pagkabuhi, ang manuskrito indi gid sarang mapetsahan sing mas eksakto sang sa mga 50-ka-tuig nga dag-on bangod sang pamatuod sa estilo sa pagsulat.

“Sagbut” sa Monasteryo

Ang masunod nga ginkadtuan ko amo ang Inglaterra. Makita diri ang isa sang pinakabantog nga mga koleksion sang mga manuskrito sa Biblia. Ang pagsaka sa mga halintang sa atubangan sang magarbo nga puwertahan sang British Museum, London, nagdugang sa akon kalangkag. Amo ini ang puluy-an sang bantog nga Codex Sinaiticus. (Ang dikinaandan nga sugilanon sa kon paano nakita ini nga manuskrito sa basurahan sang isa ka monasteryo sa Sinai sang 1844 ginsaysay sa guwa sang Awake! sang Oktubre 8, 1979.) Upod sa Vaticanus, ini nga manuskrito amo ang panguna nga sadsaran para sa Griegong teksto diin ang New World Translation of the Holy Scriptures ginbadbad. Nakita ko ini nga ginadisplay sa tupad sang Codex Alexandrinus.

Ang Sinaiticus may pahina nga doble ang kadakuon sa sini nga magasin. May apat ka raya sa isa ka pahina, sa mapino nga vellum. Ang internasyonal nga simbulo sang Sinaiticus amo ang una nga letra sang Hebreong alpabeto, ’aʹleph, “א.” Ginpetsahan man ini sang ikaapat nga siglo C.E., apang ginakabig ini nga mas ulihi diutay sang sa Vaticanus.

Ang pagkatukib sa mga manuskrito subong sang Sinaiticus importante bangod antes sina, ang mga badbad ginhimo gikan sa mas ulihi nga mga kopya nga nagaunod sang madamo nga sala sang mga manugkopya kag huwad nga mga teksto. Halimbawa, ginapakita sang Sinaiticus kag Vaticanus nga ang kasaysayan sa Juan 7;:53-8:11 nahanungod sa makihilahion nga babayi gindugang sang ulihi, bangod ang duha ka manuskrito wala nagaunod sini.

Ginluwas Gikan sa Kalayo

Ginadisplay man ang Codex Alexandrius (“A”), nga napetsahan sing 400-450 C.E. Para sa akon amo ini ang nasulat sing pinakamatahom sa tanan nga manuskrito na nakita ko. Ang iya ngalan ginkuha sa Patriarchal Library sa Alexandria, Egipto, diin ini gintago sa wala pa mahatag kay Santiago I sang Inglaterra, ang nag-awtorisar sang bantog nga Ingles nga bersion sang Biblia sang 1611. Apang, ang Codex Alexandrinus nag-abot sang 1627 lamang, pagkatapos nga matapos ina nga sinulatan.

Wala ini pirme ginaatipan sing maayo sa Royal Library. Sang 1731 diutayan lang ini masunog. Nasunog ang kuwarto sa ubos nga ginataguan sang codex. Apang, may isa nga naghatag sing importansia sa balor sang manuskrito, kay ang “saksi nagasugid tuhoy sa maalam nga si Doktor Bentley nga ‘nakapadyama kag nakapeluka’ nga nagguwa sa tinukod nga ginasipit ang Codex Alexandrinus.”

Sadtong ikaduha nga katunga sang ika-19 nga siglo nga ang tatlo ka dalagku nga codex, Vaticanus, Sinaiticus, kag Alexandrinus, ginbalhag sing lainlain sa dagway sang potograpiko nga kopya. Ang nauna nga duha ginsulat sang tion mismo nga ang vellum ginsugdan nga gamiton subong ang panguna nga materyal para sa paghimo sing libro. Indi mahimo nga may makita nga mas daan pa sa sini bangod sang madali maguba nga kinaugali sang papiro—ang materyal nga sululatan sang nauna nga mga siglo. Apang nian, sang 1931, natabo ang tumalagsahon nga pagluntad sang 11 sang daan na kaayo nga mga manuskrito sa papiro.

Mga Bahandi sa Irlandiya

Nahamtang sa isa ka lugar sa Dublin, sa tunga sang matahom nga berde nga mga hardin nga mahatag lamang sang mabugnaw, mahamog nga klima sang Irlandiya, amo ang museo kag librarya sang Amerikano nga kolektor nga si Chester Beatty. Bangod interesado sa maragtason nga mga manuskrito, natigayon niya ang pinakaimportante nga nakit-an sa Biblia kutob sang matukiban ang Sinaiticus. Ayhan amo ini ang koleksion sang mga tolon-an sang ikaapat ka siglo nga Cristianong komunidad sa Egipto, diin natukiban ini “sa lugar sang dumaan nga simbahan malapit sa Nilo.”

Ang papiro tuhay sa vellum. Naghalin ini sa papiro nga tanum, nga nagatubo sa mga tubig sang Nilo sa delta nga rehiyon. Tubtob sang ikaapat nga siglo C.E., labi ini kalapnag nga ginagamit sang sa vellum.

Kon magduaw ka sa Dublin, makita mo sa display ang pinili sang daku nga koleksion sang papiro nga mga manuskrito. Ang isa sini, nga ginatawag P⁴⁵, bisan pa daku ang pierde, nagaunod sang mga bahin sang apat ka Ebanghelyo kag sang Binuhatan. Ginpetsahan ini subong naghalin sa unang ikatlo nga siglo C.E.

Naghalin man sa ikatlo nga siglo amo ang P⁴⁷, nagaunod sing napulo ka pahina sang isa ka codex sang Bugna, ukon Apokalipsis. Dugang nga makawiwili amo ang P⁴⁶, napetsahan sing mga 200 C.E. Isa ini ka codex nga nagaunod sang siam ka sulat ni Pablo. Nawili ako sa pagtan-aw nga ginlakip sa mga sulat ni Pablo ang Hebreo, ginbutang sunod sa Roma. Nagapakita ini nga ang Hebreo, nga wala nagaunod sang ngalan ni Pablo, ginbaton nga ginsulat niya, isa ka katunayan nga ginabaisan sang pila ka modernong mga kritiko.

Ang tumalagsahon nga bahin sang tanan nga Griegong manuskrito nga nakita ko tubtob karon amo nga wala sing isa sini ang nagaunod sang ngalan sang Dios, si Jehova. Gani ngaa ang New World Translation nagaunod sini kon ining mga teksto amo ang pinakadumaan kag pinakamasaligan? Ang mga pidaso sang manuskrito nga ginton-an primero sa Cambridge, Inglaterra nagahatag sing bahin sa sabat.

Ang Balaan nga Ngalan Natukiban

Nalipay gid ako sing daku sa akon pagduaw sa Cambridge, diin ang klaustro sang dumaan nga mga kolehiyo makita nga ginakuwadro sang nagaluyloy nga mga sanga. Diri sa sini nga sentro sang edukasyon nga ang kalabanan nga kaundan sang Cairo Genizah gindala. Ang genizah isa ka hulot sa sinagoga nga ginatagoan sang mga Judiyo sang daan nga mga dokumento.

Sa dumaan nga Cairo ang disparatis nga isa ka dalitan nga man-ug ang nagaamlig sa puwertahan sang genizah, nga handa sa pagsalakay sa mangin mga kolektor, nagbulig nga matipigan ang mga kaundan tubtob sang si Dr. Solomon Schechter nakakuha sing permiso nga dal-on ang mga kaundan sa Cambridge sang 1898. Nakita ang mga dokumento nga nagtipon sa sulod sang panag-on nga halos sa isa ka libo ka tuig. Ginpakita sa akon sang libraryan ang isa ka litrato sang mga manuskrito sang pag-abot sini, nga gindasok sa baol sang tsa nga daw subong sa sagbot.

Nakita sa tunga sining tanan ang isa ka palimpsest, ukon gingamit liwat nga linukot, nga makawiwili sing daku. Ang “palimpsest” nagakahulugan sang ‘ginkiskisan liwat’ kag nagapatuhoy sa isa ka dokumento nga ang orihinal nga sulat ginpanas ukon ginkiskisan agod ang mahal nga materyal nga sululatan sarang magamit liwat. Sing masami ang orihinal nga sulat mabasa pa gihapon.

Sa sini nga bahin, sa ubos sang ginsampaw nga sulat makita ang isa ka kopya sang bahin sang Hebreo nga Kasulatan nga ginbadbad sa Griego ni Aquila, isa ka Judiyong proselita nga nagkabuhi sang ikaduha nga siglo C.E. Nawili ako sing daku sa pagtan-aw sa madamo nga bahin sang Griegong teksto nga ang ngalan ni Jehova ginsulat sa archaic nga Hebreo nga mga karakter. Nagapakita ini nga tubtob sang ikaduha nga siglo C.E., ang ngalan ni Jehova sa Hebreo ginasulat gihapon sa Griegong mga manuskrito. Busa wala sing rason nga pangduhaduhaan nga ang mga disipulo ni Jesus nagsulat sang Cristianong Griegong Kasulatan sa idalom sang balaan nga inspirasyon.

Ang ulihi nga iskolar sang mga teksto sa Biblia nga si F. G. Kenyon nagsulat “nahanungod sa mga tolon-an sa Biblia, kag sa tanan man nga sinulatan sang klasiko nga mga manunulat kag sang halos tanan nga sinulatan sang edad media, ang orihinal nga mga awtograp kag ang tanan nga dumaan nga mga kopya sini nadula.” Apang, diin ang pinakadumaan nga bantog nga manuskrito sang Cristianong Griegong Kasulatan?

Isa ka Diutay nga Bahandi sa Manchester

Isa lamang ini ka pidaso sang Juan 18:31-34, 37, 38 kag may takus nga 8.9 por 5.7 ka sentimetro. Ang Ebanghelyo ni Juan ginsulat una sang mga 98 C.E. Ining pidaso nga kopya ginhimo wala lamang madugay pagkatapos sina. Ginpetsahan ini sang 100-150 C.E. Diin ini makita? Sa ika-19 ka siglo nga banwa sang industriya sa algodon sa Inglaterra, Manchester. Sa John Rylands Library ini nga pidaso ginapakita sa publiko sa malaka lamang nga okasyon.

Malulo nga ginpaathag sa akon sang libraryan kon paano ang orihinal nga takus sang tolon-an sarang makalkular gikan sa sina nga pidaso. Ginabantabanta nga naghalin ini sa isa ka codex nga may 130 ka pahina sang Ebanghelyo ni Juan, nga ang kadakuon sang pahina mapaanggid sa sini nga magasin. Ginbutang sa ulot sang duha ka kristal nga plato, ang pidaso daw kaangay sa mahuyang katama nga apa. Apang, ginsugiran ako nga madamo nga papiro ang makatilingala nga maunat.

Paano mahibal-an ang edad sini? Sa sahi sang papiro nga gingamit, sa iya kabilugan nga hitsura, kag sa estilo man sa pagsulat, sugid sa akon. Bisan ako makamutik nga ang agi, nga ginakbig nga indi iya sang isa ka propesyonal nga manugkopya, tuhay sang sa vellum nga mga manuskrito nga nakita ko anay, diin ang verticle nga mga kurit mas madamol ka ang palaba nga mga kurit may madukot nga pintok sa punta.

Ano ang importansia sining diutay nga pidaso? Nagapamatuod ini nga sala ang mga teoriya sang iban nga mga kritiko nga ang mga Ebanghelyo mga huwad gikan sa ikaduha nga siglo, nga wala gid pagsulata sang mga disipulo ni Jesus. Apang, ginahisugtan sa bug-os nga uniberso nga ang Mateo, Marcos, kag Lucas ginsulat antes sang Juan, may pamatuod kita diri nga ginsulat ini tanan sang unang siglo. Wala sing grupo sang mga huwad ang mahimo nga makapatubas sini sang unang siglo sang ang mga saksi sa mga hitabo nga ginasaysay nila makabais sa bisan anong dimatuod nga mga sugilanon.

Daw ano ka talalupangdon nga pagkatapos sang madamo nga siglo, natigayon naton ang sibu nga mga kopya sang Pulong sang Dios nga naghalin mga pila lamang ka tion sa tapos ini masulat! Subong sang ginsulat sang bantog nga eskolar nga si Sir Frederic Kenyon nahanungod sa Biblia: “Wala sing iban nga dumaan nga tolon-an ang may subong sina ka dumaan kag madamo nga pamatuod sa teksto sini, kag wala sing walay ginadampigan nga eskolar ang magapanghiwala nga ang teksto nga nakalab-ot tubtob sa aton maligdong.”

Subong resulta sang akon mga pagduaw, nagbatyag ako sing daku pa nga pagsalig sa mga pulong nga nagtiklod kay David sa pagsulat: “Ang mga pulong ni Jehova mga pulong nga putli, subong sang pilak nga tinunaw sa hurno sa duta, naulay sing makapito.” (Salmo 12:6)—Gin-amot.

[Piktyur sa pahina 13]

Ang Codex Sinaiticus naghatag sing sadsaran para sa Griegong teksto diin ang New World Translation ginhimo

[Credit Line]

Sa maayong kabubut-on sang British Museum, London

[Piktyur sa pahina 14]

Ang Codex Alexandrinus (A), nga napetsahan sing 400-450 C.E., nagkuha sang iya ngalan sa Patriarchal Library sa Alexandria, Egipto

[Credit Line]

Sa pahanugot sang The British Library

[Piktyur sa pahina 15]

Ining dumaan nga ikaduhang-siglo nga pidaso sang Juan 18 ginkabig nga pinakadumaan nga kilala nga teksto sang Cristianong Griegong Kasulatan

[Credit Line]

Sa maayong kabubut-on sang The John Rylands University Library, Manchester