Pagbantay sa Kalibutan

MADULOM NGA PAGLAUM

“Ang kalibutan isa gihapon ka makatalagam nga duog,” siling sang The Economist. “Bangod natapos ang cold war kag nag-ayuayo ang kaangtanan sang Sidlangan kag Nakatundan, ang iban nagpati nga may paghidait na karon. Indi ini matuod. Nadula ang isa nga ginatunaan sang daku nga kahuol, ang kalibutan may yara gihapon sang madamo nga magagmay nga kahuol: wala madula ang dumot, pagkapanatiko ukon pagkapalaaway, ni ang pagsumpakilay sang mga ideya, sang magamo nga tuig 1989. . . . Sa pila ka mga paagi ginhimo sang 1989 ang kalibutan, ukon ang mga bahin sini, nga kapin ka makatalagam.” Ngaa? Bangod “samtang nagaluya ang impluwensia sang dalagku nga mga kagamhanan, ang pagkadimapaktan sang rehiyonal nga mga kagamhanan nagbaskog,” siling sang The Economist. “Kag mahimo nga ang mga tawo karon naapektohan sang halimbawa sang mga tawo nga nakatigayon sang ila kahilwayan sang 1989.” Madamo nga ingrediente sang pag-away—mga binangig tuhoy sa dulunan, pagribalay sang mga relihion kag mga tribo, madugay na nga mga kaawayon, mga pagbangigay tuhoy sa ideolohiya kag mga prinsipio—ang nagaluntad sa bug-os nga kalibutan. Ang iban sang diutay nga mga pungsod nagapanag-iya ukon nagapanikasog sa pagtigayon sing nukleyar kag kemikal nga mga armas, kag bangod sini “mahimo nga sa isa ka adlaw ang inaway indi na sa mga pulong lamang kundi mangin kapin ka makamamatay.”

DAKUNG PAGBAG-O SA DESISYON SANG KORTE

Sang nagligad nga tatlo ka tuig ang 28-anyos nga babayi nga nagabusong sing 26 ka semana nagahigda nga kalmado gid bangod sa bulong kag nagatagumatayon sa kanser. Ang ospital, sa kahadlok nga basi iakusar sila kon wala sing panikasog nga himuon sa pagluwas sa kiring (fetus), nagtigayon sang desisyon sang korte sa kon ano ang dapat himuon. Ang hukom, sa pagtinguha nga balansehon ang mga interes sang iloy sa mga interes sang wala pa matawo nga bata, nagmando nga himuon ang sesaryan. Indi ina nagakaigo, amo ang desisyon kasan-o lang sang District of Columbia Court of Appeals sa Estados Unidos. Ang luyag sang pasyente, nga mahibaluan gikan sa tanan nga ebidensia nga matigayon, amo lamang ang butang nga binagbinagon. “Ang kinamatarong sa kaugalingon nga lawas iya gid sang mga tawo nga may ikasangkol ukon wala,” siling sang opinyon sang korte. “Dugang pa, indi importante kon ano ang kalidad sang kabuhi sang pasyente; ang kinamatarong sa kaugalingon nga lawas wala nagakadula bangod lamang nagamasakit ang isa, ukon bisan pa kon nagatagumatayon sia.” Ang korte nagsiling nga ang hukom dapat “magpatuhoy sing pinasahi nga igtalupangod sa nakilal-an nga mga prinsipio kag mga tulumuron sang wala sing mahimo nga pasyente, kag dapat magtinguha, kon mahimo, sa paghibalo pasad sa sina nga mga prinsipio kag mga tulumuron kon ano ang mangin desisyon sang pasyente.” Ang babayi kag ang iya bata napatay pareho.

ANG MATAAS NGA BILI SANG ALKOHOLISMO

Sang 1987 ang Brazil amo ang kampeon nga manugkonsumo sang distilado nga alkohol sa kalibutan, nga nagapromedyo sing mga 13.5 litro kada tawo, suno sa pamantalaan sang Brazil nga O Globo. Apang mataas ang bili. Sang 1988 ang bili sang alkoholismo sa Brazil ginbanta nga $18.9 ka libo ka milyon (U.S.). Ang pamantalaan nga O Estado de S.Paulo nagreport: “Ang 12 milyones ka Brazilianhon nga mga alkoholiko amo ang kabangdanan sang mga halit sa pungsod nga nagalab-ot sa 5.4% sang kabilugan nga produkto sang pungsod bangod sang health leave, maaga nga pension, ukon may kaangtanan sa trabaho nga mga aksidente.” Sa pagkamatuod, mas mataas pa gani ang kabilugan nga bili, kay imposible nga tasaran ang halit sa emosyon nga ginatuga indi lamang sa mga alkoholiko kundi sa ila man mga asawa kag kabataan.

ASTROLOHIYA NAGAUSWAG

“Mga lalaki ukon mga babayi, mga presidente sang korporasyon ukon mga empleyado, halos isa sa kada duha ka tawo ang nagapati sa labaw sa kinaugali. Isa gid ini ka relihion nga nagasakdag sa nagauswag nga merkado,” siling sang Pranses nga magasin nga L’Express, nga nagreport tuhoy sa pagkawili sang mga Pranses sa labaw sa kinaugali, lakip ang astrolohiya, pangaswang, telepathy, kag espiritismo. Ang Pransya may kapin sa 40,000 ka propesyonal nga mga astrologo, nga nagaalagad sa 10 pa 12 milyones nga kliyente. Bisan ang dalagku, establisado nga mga korporasyon nagakadto sa mga astrologo sa pagpahimo sing “estimasyon sang personalidad” antes batunon ang aplikante, agod mahibaluan kon bala ang palaabuton nga direktor ukon ehekutibo bagay sa posisyon kag kon bala ang iya horoskopyo nagasigo sa horoskopyo sang mga empleyado.

NAGABUTANG SING ‘MGA MATA’ SA ILA MGA DULUNGGAN

Bag-o nga sistema sa paglingaw ang gindesinyo agod ang mga bulag makatigayon sing kapin nga kalingawan gikan sa sinehan, telebisyon, kag teatro. Nagreport tuhoy sa una nga pagpasundayag sini sa Europa, ang International Herald Tribune sang Paris nagsiling nga ang sistema nagagamit sing arte sang “malaragwayon nga paghambal.” Dugang sa regular nga audio nga programa, ang pinasahi nga mga headphone nagatugot sa bulag nga mabatian ang ikaduha nga tunog nga ginpasibu nga sa diin ang aksion ginasaysay sa ulot sang mga paghambalanay. Ginalaragway man sini ang mga karakter, ang ila pamayo, ang ila mga hulag, kag ang ila pangguyahon, sa amo nagabulig sa bulag nga mga tawo sa paghanduraw sang indi nila makita. Ang sistema mahimuslan sa palaabuton sa mga teatro nga may pinasahi nga kasangkapan kag ipalayag paagi sa FM nga radyo agod magdungan sa mga programa sang telebisyon.

LABING MALAHALON NGA EROPLANO

Ang presidente sang Estados Unidos magagamit sa indi madugay sing “labing malahalon nga eroplano nga nahimo,” report sang Time nga magasin. Ginbansagan nga “nagalupad nga Taj Mahal,” ang Air Force One, nga gin-order sang pila ka tuig nga nagligad, gindesinyo nga mangin amo ang pinakaligwa, pinakamalig-on, kag pinakamaayo, nga may “kapin nga kasangkapan, malakbayan (11,500 kilometros), kasulhay kag pagkakombenyente sang sa iban nga eroplano nga nahimo.” Ang eroplano may yara presidensial nga kuwarto nga may kapid nga katre kag paliguan nga may banyera kag shower, anom ka dugang pa nga kasilyas, 85 ka telepono, mga diutay nga ospital, 0.2 metro nga kaha de yero, sistema sang telebisyon nga makapaguwa sing walo ka tsanel sing dungan para sa mga tumalan-aw, duha ka kusina nga may repridyeretor kag freezer nga makaunod sing kalan-on para sa 23 ka tripulante kag 70 ka pasahero para sa isa ka semana, subong man sang pinakabag-o nga batok-sa-misil nga mga kasangkapan, mga gamit para sa komunikasyon, kag madamo nga iban pa nga makapasulhay nga kasangkapan pang-ehekutibo. “Ang mga Amerikano nagagasto sing binilyon ka dolyar agod may eroplano ang ila Presidente, kag magabili ini sing mga $6,000 kada oras agod mapalupad niya ang eroplano,” siling sang Time. “Kapin ina sa kabilugan nga produkto sang pungsod sang Greenland.”

GINABAYARAN NGA MGA AMO

Bangod kulang sing tinawo, ang isa ka Koreano nga mangunguma sa guwa lamang sang Seoul naggamit sing mga amo sa pagpanguha sing mga pine nut sa iya uma. Ang Mainichi Daily News sang Hapon nagreport nga ang 20 ka amo nga ginpatrabaho “nasapwan nga maukod magtrabaho sa uma sa tapos sang malip-ot nga tion sang paghanas sa bagay nga ang natrabaho sang tagsa ka amo katumbas sa pagtrabaho sang lima ka trabahador kada adlaw.” Ang lokal nga mga opisyal sang gobierno nagasiling nga maimportar sila sing dugang pa nga mga amo sini nga tuig gikan sa Thailand agod patrabahuon sa iban pa nga mga uma. Bisan pa ginadumilian ang tagaluwas nga mga trabahador sa Republika sang Korea, mahimo nga wala ginadumilian ang tagaluwas nga mga amo.

GINDUHADUHAAN ANG OPERASYON

Ang radial keratotomy, isa ka operasyon nga ginpalantip sa Hapon kag sa Unyon Sobyet sa pagtadlong sang malapit nga panulok, ginmulay sang madamo nga optalmologo nga “may lainlain nga epekto kag makahalalit sa mapagros, apang malapit sing panulok, nga mga mata,” report sang The New York Times. Ang metodo, nga nagabili sing $1,500 pa $3,000 kada mata kag sarang mahimo sa idalom sang lokal nga anestisya sa klinika sang doktor sa kubos sa tunga sa oras, nagadalahig sing pagbaylo sa korte sa cornea paagi sa pagriri sing manabaw nga mga riri kaanggid sang mga rayos sang ruyda. Kon madinalag-on ang operasyon, ang mga silak sang kapawa magapokus sing husto sa retina kag magapatubas sing matin-aw nga laragway. Apang ginpakita sang madugay nga pag-usisa nga ang “kulang ukon sobra nga pagtadlong sang palanan-awon nga problema natabo sa 45 porsiento sang mga mata nga gin-operahan. Kag sa diutay lamang nga mga pasyente, ang mga pagbag-o nagdugang sa mga tuig nga nagsunod kag ginhimo ang problema nga kapin pa kabudlay tadlungon kay sang una.” Dugang sa indi mapaktan nga mga resulta, may pila ka pasyente nga nagreklamo tuhoy sa problema nga nasilawan sila nga “nagatublag gid sang ila ikasarang sa pagmaneho kon gab-i.”

TALAKSAN SANG PANAPTON PARA SA ESKWELAHAN

“Ang mga estudyante ginasakit, ginatiro kag ginakawatan sang ila panit kag bulbol sang gansa nga mga coat, madamol nga bulawan nga mga kulintas, mga sapatos sang desayner kag iban pa malahalon nga mga butang,” report sang The Wall Street Journal. “Ang isa ka estudyante sa hayskol sa Nueva York ginpatay bangod sang iya bomber jacket. Ang isa pa, sa Detroit, nasapwan nga patay nga wala ang iya coat kag sapatos.” Bangod sang nagadugang nga kasingki kag kawatay, ang mga opisyal sa dalagku nga mga siudad sa bug-os nga Estados Unidos nagapatuman sing talaksan sa panapton nga nagadumili sang uso nga mga panapton ukon nagapangabay sa pagsul-ob sing uniporme sang eskwelahan. Gin-obligar sang iban ang mga estudyante nga magdala sing silang nga mga bag agod mapunggan ang pagdala sing natago nga mga armas sa eskwelahan. “Apang madamo nga estudyante, nagasalig nga kon may masingki nga matabo, sa iban ini matabo, nagapamatok sa talaksan sa panapton subong isa ka upang sa kultura kag sa ila kahilwayan sa pagpabutyag sang ila kaugalingon sa uso,” siling sang Journal. Sa pagpaathag, ang isa ka opisyal sang eskwelahan nagsiling: “Ang aton bug-os nga katilingban nangin materyalistiko gid. Ang kakagod ginapakita sa pinakamataas nga katungdanan publiko tubtob sa mga kalye.”