Nagatinguha sa Pagdula sang Krimen

“ANG mga Pamatan-on Nagasiling nga ang Pagkataka Amo ang Pangunang Kabangdanan sang mga Krimen sang mga Pamatan-on,” siling sang isa ka ulong-dinalan sa nagapanguna nga pamantalaan sa Britanya. “Binangig sa Puluy-an Ginabasol sa Pagdugang sang Krimen,” siling sang isa pa. Kag ang ikatlo nagsiling: “Ang mga Pagkagiyan ‘Ginabangdan sang Linibo ka Krimen.’ ” Ginbulubanta sang Phil­ip­pine Pan­o­ra­ma nga magasin nga 75 porsiento sang tanan nga krimen sa Ma­nila ang ginhimo sang mga nagaabuso sa droga.

Ang iban nga mga kabangdanan mahimo nagaamot man sa kriminal nga paggawi. “Ang kaimulon kag ang manggad” amo ang isa nga ginpatuhuyan sang inspektor-heneral sang pulis sa Ni­ge­ria. Ginsambit man ang pag-ipit sang mga katubotubo kag maiwat nga ulubrahan, ang kakulang sing mabaskog nga silot sang kasuguan, ang kabug-usan nga pagkaguba sang mga prinsipio sa pamilya, ang kakulang sing pagtahod sa awtoridad kag kasuguan, kag ang sobra kasingki nga mga pelikula kag mga vid­eo.

Ang isa pa ka rason amo nga madamo nga tawo ang wala na nagapati nga ang krimen indi makabayad. Ang isa ka sosyologo sa Unibersidad sang Bo­lo­gna sa Italya nagsiling nga sa sulod sang madamong tinuig, “ang kadamuon sang mga kawatan nga ginreport sa mga pulis nagdugang, apang ang kadamuon sang tawo nga nabilanggo bangod sang pagpangawat nagbuhin.” Nagsiling sia nga “ang kadamuon sang ginbilanggo kon ipaanggid sa kabug-usan nga kadamuon sang ginreport nga mga kawatan nagnubo halin sa 50 tubtob sa 0.7 porsiento.”

Makapasubo apang matuod ang mga pinamulong sang The New Encyclopœdia Britannica: “Daw subong bala nga ang nagadugang nga krimen nagakatabo sa tanan modernong industriyalisado nga katilingban, kag ang dugang pa nga kasuguan ukon silot sini wala sing daku nga epekto sa problema. . . . Para sa katilingban nga nangin moderno, diin ang pag-uswag sa ekonomiya kag personal nga kadalag-an amo ang ginapabilihan, wala sing rason sa paghaumhaom nga ang kadamuon sang krimen magabuhin.”

Negatibo Gid Bala Ini nga Pagtamod?

Tuman gid bala kalain sang kahimtangan? Indi bala nga naganubo man ang ginareport nga mga krimen sa pila ka duog? Matuod, amo sini sa iban, apang ang estadistika makapatalang. Halimbawa, ginareport nga ang krimen sa Pilipinas nagnubo sing 20 porsiento pagkatapos nga ginpatuman ang pagdumili sa pagpanag-iya sing pusil. Apang ang Asia­week nagapaathag nga ang isa ka opisyal nagapati nga ang mga kawatan sing salakyan kag mga kawatan sa bangko nag-untat sa pagpangawat sing salakyan kag sa bangko kag “nagliso sa pagpangidnap.” Ang diutay nga pagpangawat sa bangko kag sing salakyan nagpanubo sa kabilugan nga kadamuon sang krimen, apang ining pagnubo nangin wala sing kabilinggan bangod sang apat ka pilo nga pagdugang sang mga pagpangidnap!

Nagareport tuhoy sa Hungary, ang magasin nga HVG nagsulat: “Kon ipaanggid sa una nga bahin sang 1993, ang kadamuon sang krimen nagnubo sing 6.2 porsiento. Ang wala masambit sang mga pulis amo nga ang pagnubo . . . bangod lamang sing mga pagbag-o sa administrasyon.” Ang kantidad nga kuwarta sa mga kaso sang pagpangawat, pagpangdaya, ukon bandalismo nga narehistro sadto nagtaas sing 250 porsiento. Sa amo ang mga krimen sa propiedad nga nagabili manubo sa sining kataason wala na ginarehistro. Sanglit ang krimen nga may kaangtanan sa propiedad nagahuman sa tatlo ka bahin sang tanan nga krimen sa pungsod, ang pagnubo indi gid matuod.

Mabudlay gid kuhaon ang sibu nga kadamuon sang krimen. Ang isa ka rason amo nga madamong krimen—ayhan tubtob sa 90 porsiento sa pila ka kategoriya—ang wala ginareport. Apang ang pagpangatarungan kon bala ang krimen nagdugang ukon nagbuhin wala sing pulos. Luyag sang mga tawo nga madula ang krimen, indi lamang mabuhinan.

Nagatinguha ang  mga Panguluhan

Ginapakita sang 1990 nga surbe sang Nasyones Unidas nga ang mas manggaranon nga mga pungsod nagagasto sing promedyo nga 2 tubtob 3 porsiento sa promedyo sang ila tuigan nga mga badyet sa pagkontrol sang krimen, samtang ang imol nga mga pungsod nagagasto sing mas mataas pa, sing 9 tubtob 14 porsiento sa promedyo. Ang pagdugang sa kadamuon sang mga pulis kag pag-aman sa sini sing mas maayo nga mga galamiton amo ang ginauna sa pila ka duog. Apang nanuhaytuhay ang mga resulta. Ang pila ka pumuluyo sa Hungary nagareklamo: “Kulang pirme ang mga pulis nga nagadakop sa mga kriminal apang pirme madamo ang nagapangdakop sa mga nagalapas sa trapiko.”

Madamong panguluhan sining karon lang ang nakasapo nga kinahanglanon ang magpasar sing mas estrikto nga mga kasuguan batok sa krimen. Halimbawa, bangod “nagdugang ang mga pagpangidnap sa Latin Amerika,” siling sang magasin nga Time, ang mga panguluhan didto nagpasar sing mga kasuguan nga “estrikto kag indi epektibo. . . . Ang pagpasar sing mga kasuguan mahapos,” pagbaton sini, “ang pagpatuman sini mabudlay.”

Ginabulubanta nga sa Britanya kapin sa 100,000 ka pagbantay sa palibot nga padugi, nga nagakobre sing dimagkubos apat ka milyon ka puluy-an, ang nagluntad sang 1992. Ang kaanggid nga mga programa ginpatuman sa Aus­tra­lia sang tungatunga sang katuigan 1980. Ang ila tuyo, siling sang Aus­tra­lian In­sti­tute of Crim­i­nol­o­gy, amo ang pagbuhin sa krimen “paagi sa pagpauswag sa ihibalo sang mga pumuluyo tuhoy sa kasiguruhan sang publiko, paagi sa pagpauswag sa mga panimuot kag pagginawi sang mga pumuluyo sa pagreport sang krimen kag maduhaduhaan nga mga hitabo sa palibot kag paagi sa pagbuhin sing kahigayunan nga mabiktima sang krimen paagi sa pagbutang sing tanda sa mga pagkabutang sang isa kag pagtakod sing epektibo nga mga kagamitan sa seguridad.”

Gingamit ang ­closed-cir­cuit nga mga telebisyon sa pila ka duog agod iangot ang mga estasyon sang pulis sa mga duog sang negosyo. Ang mga pulis, mga bangko, kag mga balaligyaan nagagamit sang mga vid­eo nga kamera subong pangontra sa krimen ukon bilang galamiton sa pagkilala sa mga nagalapas sa kasuguan.

Sa Ni­ge­ria ang mga pulis nagbutang sing mga check­point sa mga high­way agod dakpon ang mga makawat kag mga kawatan sing salakyan. Ang panguluhan nagtukod sing ­task ­force batok sa sayop nga mga buhat sa trabaho agod tapnaon ang pangdaya. Ang mga komite sa mga kaangtanan sa ulot sang pulis kag komunidad nga ginahuman sang mga lider sang komunidad nagareport sa mga pulis sing kriminal nga mga hilikuton kag maduhaduhaan nga mga tawo.

Natalupangdan sang mga dumuluaw sa Pilipinas nga ang mga balay wala ginabiyaan nga wala sing nagabantay kag madamo sing tawo ang may bantay nga mga ido. Ang mga negosyante nagakuha sing pribado nga mga guardia sa pag-amlig sang ila mga negosyo. Mabakal ang mga kagamitan batok sa pagpangawat sang mga awto. Ang mga tawo nga may sarang nagaistar sa guardiado nga mga subdibisyon ukon mga kondominyum.

Ang pamantalaan sang London nga The Independent nagkomento: “Bangod nagbuhin ang pagsalig sa kasuguan, madamong pumuluyo ang nagaorganisar sa pagdepensa sang ila kaugalingon nga komunidad.” Kag dugang kag dugang nga mga tawo ang nagapanag-iya sing armas. Sa Estados Unidos, halimbawa, ginabulubanta nga katunga sang mga pumuluyo ang sa dimagkubos may isa ka pusil.

Ang mga panguluhan padayon nga nagahimo sing bag-o nga mga metodo sa pagtapna sa krimen. Apang si V. Vse­vo­lo­dov, sang Acad­e­my of ­Home Af­fairs sa Uk­raine, nagasiling nga suno sa mga tiliman-an sang NU, madamong maalamon nga tawo ang makatukib sing “pinasahi nga mga metodo sa paghimo sing krimen” amo kon ngaa indi makadungan sa sini “ang paghanas sa mga tawo nga nagapatuman sing kasuguan.” Ang maalam nga mga kriminal nagahatag sing daku nga kantidad sa mga negosyo kag mga serbisyo pangkatilingban, nagapakig-angot sa katilingban kag “nagatigayon sing mataas nga mga posisyon sa katilingban.”

Nagakadulaan sing Pagsalig

Madamo nga tawo sa pila ka pungsod ang nagapati gani nga ang panguluhan mismo amo ang bahin sang problema. Ginkutlo sang Asiaweek ang ulo sang isa ka kontra-krimen nga grupo nga nagasiling: “Mga 90% sang mga suspetsado nga amon naaresto ang mga pulis ukon mga tinawo sang militar.” Matuod man ukon indi, ang mga report kaangay sini nagdul-ong sa isa ka mamalidha sa pagkomento: “Kon yadtong nagsumpa sa pagsunod sa kasuguan amo mismo ang mga nagalapas sa kasuguan, ang aton katilingban may problema.”

Ang mga iskandalo sa kagarukan nga nagadalahig sa mataas nga mga opisyal nagtay-ug sa mga panguluhan sa nanuhaytuhay nga bahin sang kalibutan, dugang nga nagapahuyang sa pagsalig sang mga pumuluyo. Luwas nga nadulaan sing pagsalig sa ikasarang sang mga panguluhan sa pagdula sing krimen, ginaduhaduhaan karon sang mga tawo ang ila determinasyon sa paghimo sini. Ang isa ka manunudlo nagpamangkot: “Paano mabatuan sining mga awtoridad karon ang krimen kon sila mismo nadalahig man sing daku sa krimen?”

Nagabulubag-o ang mga panguluhan, apang ang krimen nagapabilin. Apang, sa dili madugay magaabot ang tion nga wala na sing krimen!

[Laragway sa pahina 7]

Mga pangontra sa krimen: ­Closed-cir­cuit nga kamera kag mon­i­tor, roll-down nga salsalon nga ganhaan, kag guardia nga may hanas nga ido

[Laragway sa pahina 8]

Ang krimen nagahimo sa mga tawo nga mga bilanggo sa ila kaugalingon nga mga ganhaan