Mga Bilanggo sang Kaimulon

SANG tuig 33 C.⁠E., si Jesucristo nagsiling sa iya mga disipulo: “Kaupod ninyo pirme ang mga imol.” (Mateo 26:11) Ano ang buot niya silingon? Nagasiling bala sia nga wala gid sing kalubaran ang kaimulon?

Si James Speth, administrador sang United Nations Development Programme, nagsiling: “Indi naton mabaton nga makaupod naton pirme ang [kaimulon]. Ang moderno nga kalibutan may ikasarang, ihibalo kag kalantip sa pagdula sa kaimulon.” Apang madula gid bala sang modernong kalibutan ang kaimulon?

Ang General Assembly sang Nasyones Unidas nagalaum nga madula sang tawo ang kaimulon, bangod ginproklamar sini ang mga tuig 1997 tubtob 2006 subong ang nahaunang “Dekada Sang Nasyones Unidas sa Pagdula sa Kaimulon.” Ang NU nagapanugda nga magpanghikot upod sa mga gobierno, mga tawo, kag mga institusyon agod pauswagon ang ekonomiya, pauswagon ang pagtigayon sing panguna nga mga serbisyo, pauswagon ang kahimtangan sang mga babayi, kag magpatubas sing kinitaan kag trabaho.

Daku gid nga mga tulumuron! Apang matigayon gid ayhan ini sang bug-os kalibutan nga komunidad? Binagbinaga ang pila ka balagbag nga nagaupang sa mga panikasog sang tawo nga dulaon ang kaimulon.

Gutom kag Malnutrisyon

Si Ayembe nga nagapuyo sa Zaire, may 15 ka katapo sang pamilya nga nagasandig sa iya. Kon kaisa ang pamilya makakaon lamang sing makaisa sa isa ka adlaw​—⁠pinalusang nga mais nga ginlaktan sing dahon sang balinghoy, asin, kag kalamay. Kon kaisa wala sila sing makaon sa sulod sang duha ukon tatlo ka adlaw. “Ginahulat ko nga maghibi na sa kagutom ang kabataan antes ako magluto,” siling ni Ayembe.

Indi tumalagsahon ang ila kahimtangan. Sa imol nga mga pungsod, 1 sa 5 ka tawo ang nagatulog nga gutom kada gab-i. Sa bilog nga kalibutan, halos 800 milyones ka tawo​—⁠200 milyones sa ila mga kabataan​—⁠ang kulang gid sing husto nga pagkaon. Indi normal ang pagdaku sining kabataan; pirme sila nagamasakit. Mapigaw ang ila ulo sa eskwelahan. Subong mga adulto, ginaantos nila ang mga resulta sining mga kahimtangan. Sa amo, ang kaimulon masami nagadul-ong sa malnutrisyon, nga nagaamot man sa kaimulon.

Ang kaimulon, gutom, kag malnutrisyon tuman ka lapnag amo nga nagakapaslawan ang politikal, ekonomiko, kag sosyal nga mga panikasog nga dulaon ini. Sa pagkamatuod, ang kahimtangan wala nagaayo kundi nagalala.

Mapigaw nga Panglawas

Suno sa World Health Organization, ang kaimulon amo “ang labing makatalagam nga balatian” kag “ang labing daku nga kabangdanan sang kamatayon, balatian kag pag-antos.”

Ang libro nga An Urbanizing World: Global Report on Human Settlements, 1996 nagsiling nga halos 600 milyones ka tawo sa Latin Amerika, Asia, kag Aprika ang nagapuyo sa mapigaw gid nga puluy-an​—⁠kulang sing nagakaigo nga tubig, sanitasyon, kag kanal​—⁠amo nga ang ila kabuhi kag panglawas yara pirme sa peligro. Sa bug-os nga kalibutan, kapin sa isa ka bilyon ka tawo ang wala sing matinlo nga tubig. Ginatos ka milyon ang indi makasarang sa pagtigayon sing balanse nga pagkaon. Ining tanan nga kahimtangan nagapabudlay sa mga imol nga likawan ang balatian.

Sa masami indi man masarangan sang imol nga mga tawo nga bulngon ang balatian. Kon magmasakit ang mga imol, mahimo nga wala sila sing inugbayad sa nagakaigo nga medisina ukon pagpabulong. Ang mga imol nagakapatay sing temprano; ang mga nagakabuhi mahimo nga may malala nga mga balatian.

Si Zahida, isa ka manugbaligya sa merkado sa Maldives nagsiling: “Ang kaimulon nagaresulta sa mapigaw nga panglawas, nga nagapugong sa imo nga magtrabaho.” Siempre pa, ang kakulang sing trabaho, nagaresulta sa dugang nga kaimulon. Ang resulta amo ang mapintas kag makatalagam nga siklo sang kaimulon kag balatian.

Pagkawalaytrabaho kag Manubo nga Suweldo

Ang isa pa ka bahin sang kaimulon amo ang pagkawalaytrabaho. Sa bug-os nga globo, mga 120 milyones ka tawo nga sarang makatrabaho ang wala sing masudlan nga mga trabaho. Samtang, mga 700 milyones sang iban pa ang masami nagatrabaho sing malawig nga mga inoras sa manubo kaayo nga suweldo nga hawuthawot para sa ila panguna nga mga kinahanglanon.

Si Rudeen isa ka drayber sang cyclo sa Cambodia. Sia nagsiling: “Para sa akon ang kaimulon nagakahulugan sing pagtrabaho sing kapin sa 18 ka oras kada adlaw, apang kulang gihapon ang ginakita ko agod pakaunon ang akon kaugalingon, ang akon asawa, kag ang akon duha ka kabataan.”

Pagkaguba Sang Palibot

Naangot sa kaimulon amo ang pagkaguba sang palibot. Si Elsa, isa ka mananalawsaw sa Guyana, Bagatnan nga Amerika, nagsiling: “Ang kaimulon amo ang paglaglag sa kinaugali: sa kagulangan, sa duta, sa kasapatan, sa mga suba kag sa mga linaw.” Isa pa ini ka makapasubo nga siklo​—⁠ang kaimulon nagadul-ong sa pagkaguba sang palibot nga nagaresulta sa dugang nga kaimulon.

Ang pagpanguma sa mga ulumhan tubtob nga maglamgod ini ukon gamiton para sa iban nga katuyuan madugay na nga buhat. Amo man ang pagkalbo sa kagulangan​—⁠pagpulod sa mga kahoy agod makakuha sing tablon ukon inuggatong ukon hawanan ang duta agod kainginon. Bangod sang pagdamo sang tawo sa duta, ang kahimtangan nangin makatalagam.

Suno sa International Fund for Agricultural Development, sang nagligad nga 30 ka tuig, halos 20 porsiento sang matambok nga duta sa kalibutan ang naglamgod, kalabanan bangod sang kakulang sing kuwarta kag kinahanglanon nga teknolohiya agod ipatuman ang mga tikang sa pag-amlig. Sa sulod sang amo man nga tion, minilyon ka ektarya ang naglamgod bangod sang mapigaw nga pagkatukod kag pagmentenar sa mga sistema sang irigasyon. Kag minilyon ka ektarya sang kagulangan ang ginapamulod kada tuig agod kainginon ukon agod makakuha sing tablon ukon inuggatong.

Ini nga pagpangguba naangot sa kaimulon sa duha ka paagi. Una, ang mga imol masami nagakapilitan nga hingalitan ang palibot bangod nagakinahanglan sila sing pagkaon kag inuggatong. Paano makahambal ang isa tuhoy sa pagpauswag sa dunang manggad ukon sa kaayuhan sang palaabuton nga mga henerasyon sa mga ginagutom kag imol nga nagakapilitan sa paghalit sa dunang manggad agod mabuhi karon? Ikaduha, masami nga ginahingalitan sang mga manggaranon ang mga dunang manggad sang mga imol agod makaganar sila. Sa amo ang pagguba sang mga manggaranon kag sang mga imol sa dunang manggad nagadugang sa kaimulon.

Edukasyon

Si Alicia, isa ka urban social worker sa Pilipinas nagsiling: “Ang isa ka bahin sang kaimulon amo ang isa ka babayi nga nagasugo sa iya kabataan nga magpakilimos sa kalye sa baylo nga mag-eskwela kay wala sila sing makaon kon indi nila paghimuon ini. Nahibaluan sang iloy nga ginapahimo niya sa iya kabataan ang iya ginahimo anay, apang wala sia sing makita nga paagi nga makatibawas sa kaimulon.”

Mga 500 milyones ka kabataan ang wala sing maeskwelahan. Isa ka bilyon ka adulto ang indi kahibalo magbasa kag magsulat. Kon wala sing tinun-an, mabudlay mangita sing maayo nga obra. Gani ang kaimulon nagadul-ong sa kakulang sing edukasyon, nga nagadul-ong sa dugang pa nga kaimulon.

Mga Puluy-an

Ang kakulang sing puluy-an nagaluntad sa imol nga mga pungsod, kag bisan gani sa pila ka manggaranon nga pungsod. Ang isa ka report nagasiling nga halos un-kuarto ka milyon sang mga pumuluyo sang New York City ang nakaistar sa mga balay dalangpan sa pila ka tion sang nagligad nga lima ka tuig. May mga imol man sa Europa. Mga 400,000 ang ginrehistro nga wala sing puluy-an sa London. Tunga sa milyon ka tawo ang wala sing puluy-an sa Pransia.

Sa tanan nga imol nga pungsod, malala ang kahimtangan. Ang mga tawo nagadugok sa mga banwa kag mga siudad bangod sang handum nga makatigayon sing pagkaon, trabaho, kag mas maayo nga kabuhi. Sa pila ka siudad, kapin sa 60 porsiento sang populasyon ang nagapuyo sa mga payagpayag ukon mga iskwater. Sa amo ang kaimulon sa uma nagadugang sa kaimulon sa siudad.

Populasyon

Ang nagapalala sa sining tanan nga problema amo ang madasig nga pagdamo sang populasyon. Ang populasyon sa kalibutan nagdamo sing sobra sa pilo sang nagligad nga 45 ka tuig. Ginabulubanta sang Nasyones Unidas nga ang kadamuon magalab-ot sa 6.2 bilyones sa tuig 2000 kag 9.8 bilyones sa tuig 2050. Ang pinakaimol nga mga duog sa kalibutan amo ang may pinakamadasig nga pagdamo sang populasyon. Sa halos 90 milyones ka lapsag nga natawo sang 1995, 85 milyones ang natawo sa mga pungsod nga indi makasarang sa pagpakaon sa ila.

Nagapati ka bala nga hinali nga magabinuligay ang katawhan agod dulaon sing dayon ang kaimulon paagi sa paglubad sa mga problema sa gutom, balatian, pagkawalaytrabaho, pagguba sa palibot, kakulang sing edukasyon, mapigaw nga puluy-an, kag inaway? Mahimo nga wala ikaw nagapati.

Nagakahulugan bala ina nga wala na sing paglaum ang kahimtangan? Indi, bangod ang solusyon yara lamang sa unahan kag pat-od nga magaabot. Apang indi paagi sa mga panikasog sang tawo. Kon amo paano? Kag kamusta ang mga pinamulong ni Jesus sang magsiling sia: “Kaupod ninyo pirme ang mga imol?”

[Kahon sa pahina 7]

Ang Pinakaimol sa mga Imol

Sang 1971 ang prase nga “imol nga mga pungsod” gin-imbento sang Nasyones Unidas agod ilaragway ang “pinakaimol kag pinakamaluya sa ekonomiya sa tunga sang imol nga mga pungsod.” Sadto nga tion may yara 21 ka subong sina nga mga pungsod. Sa karon, 48 na ini ka pungsod, 33 ang sa Aprika.

[Credit Line]

Godo-Foto

[Piktyur sa pahina 5]

Minilyon ang nagatrabaho sing malawig nga inoras nga may manubo nga suweldo

[Piktyur sa pahina 6]

Ang luho kag kaimulon pareho nga nagaluntad

[Piktyur sa pahina 7]

Minilyon ang nagapuyo sa mapigaw nga mga puluy-an