LARAWAN SANG KASAYSAYAN
Alhazen
MAHIMO nga wala ka pa makabati parte kay Abū ‘Alī al-Ḥasan ibn al-Haytham. Sa Europa kag Amerika kilala sia nga Alhazen, ang Latin nga porma sang iya Arabic nga ngalan nga al-Ḥasan. Pero mahimo nakabenepisyo ka gid sa iya mga hinimuan. Ginkabig sia nga “isa sa may pinakaimportante kag pinakadaku nga hinimuan sa kasaysayan sang siensia.”
Natawo si Alhazen sang mga 965 C.E sa Basra, nga sakop subong sang Iraq. Lakip sa iya mga gintun-an amo ang astronomiya, kemistri, matematika, medisina, musika, optics, physics, kag binalaybay. Ano ang dapat gid naton pasalamatan sa iya?
ANG DAM SA NILO
Madugay na nga naglapta ang istorya parte kay Alhazen. Parte ini sa iya plano nga kontrolon ang pag-ilig sang Suba Nilo halos 1,000 ka tuig antes ini aktual nga ginsugdan sa Aswân sang 1902.
Suno sa istorya, plano ni Alhazen nga maghimo sing dam sa Nilo para makontrol ang pagbaha kag paghubas sang tubig sa Egipto. Sang nabatian ini sang manuggahom sang Cairo, nga si Caliph al-Hakim, gin-imbitar niya si Alhazen sa Egipto para tukuron ang dam. Pero, sang nakita ni Alhazen ang suba, nahibaluan niya nga indi niya ini masarangan. Bangod nahadlok sia nga silutan sang mapintas nga manuggahom, nagpabuangbuang si Alhazen asta nga napatay ang caliph, 11 ka tuig sang ulihi sang 1021. Sa sini nga tion, madamo sing oras si Alhazen para mahimo ang iban niya nga gusto samtang ginabulong sia bangod sa iya pagpabuangbuang.
ANG BOOK OF OPTICS
Sang nahilway si Alhazen, halos natapos na niya ang pagsulat sang Book of Optics nga may pito ka libro, nga ginakabig nga “isa sa pinakaimportante nga libro sa kasaysayan sang physics.” Ginbinagbinag niya diri ang mga eksperimento parte sa kasanag, kon paano ini nagapihak sa lainlain nga kolor, nagabanda sa mga espiho, kag sa iban pa nga mga butang. Gintun-an man niya ang proseso parte sa pag-intiende sa makita sang mata kag ang pagkahuman kag pagpanghikot sini.
Sang ika-13 nga siglo, ang hinimuan ni Alhazen ginbadbad halin sa Arabic pakadto sa Latin, kag pagligad sing mga siglo, ginkabig ini sang mga iskolar nga taga-Europa nga masaligan nga basihan. Ang sinulatan ni Alhazen parte sa mga lente may daku nga papel sa mga taga-Europa nga nagahimo sing antipara, nga paagi sa pag-uyat sing isa ka lente sa atubang sang isa pa, naimbento nila ang teleskopyo kag mikroskopyo.
ANG DUMAAN NGA KAMERA
Nahibaluan ni Alhazen ang mga prinsipio para mapadayon ang pagkuha sing mga piktyur, sang ginhimo niya ang ginapatihan nga una nga kamera suno sa rekord sang kasaysayan. Isa ini ka “madulom nga kuarto” nga may tama ka gamay nga buslot diin nagalapos ang kasanag pakadto sa dingding sa sulod kag makita sa sini nga dingding ang baliskad nga laragway sang ara sa gua.
Ang gin-imbento ni Alhazen mahimo amo ang una nga dumaan nga kamera
Sang ika-18 nga siglo, ginbutangan sing mga photographic plate ang dumaan nga kamera para mangin permanente ang laragway nga ila nakuha. Ano ang resulta? Naimbento ang kamera. Ang tanan nga moderno nga kamera—pati na ang mata mismo—nagagamit sing pareho nga mga prinsipio nga gingamit sa dumaan nga kamera.a
ANG PAMAAGI NGA NABASE SA SIENSIA
Ang talalupangdon gid sa hinimuan ni Alhazen amo ang iya maid-id kag sistematiko nga paagi sang pagtuon sa mga nagakatabo sa palibot. Indi ini kinaandan sadto nga panahon. Isa sia sa una nga mga manugpanalawsaw nga luyag pamatud-an ang isa ka teoriya paagi sa pag-eksperimento, kag wala sia nahadlok nga kuestyunon ang ginapatihan sang kalabanan kon wala ini ginasuportahan sang mga ebidensia.
Ang panguna nga prinsipio sang siensia subong amo ini: “Pamatud-i ang imo ginapatihan!” Ginakabig sang iban si Alhazen nga “amay sang moderno nga pamaagi sang siensia.” Bangod sini, madamo kita sing dapat pasalamatan sa iya.
a Nahangpan lamang sing maayo sang mga taga-Katundan ang pagkaanggid sang dumaan nga kamera kag sang mata sang ginpaathag ini ni Johannes Kepler sang ika-17 nga siglo.