Paghidait—Ano ang mga Posibilidad?
WALAY sapayan sang mga ulong-balita sa mga pamantalaan, ang kamatuoran amo, subong narealisar sang kalabanan sa aton, nga ang katawhan malayo pa gikan sa matuod nga paghidait. Ang pag-isol sang tagaluwas nga armada gikan sa Afghanistan wala magdala sing paghidait sa sadto nga pungsod. Kag may inaway gihapon sa lainlain nga porma sa Pilipinas, Sudan, Israel, Aminhan nga Irlandiya, Lebanon, kag Sri Lanka, sa pagsambit sang pila lamang.
Sanglit ang kalabanan sang maligdong nga mga tawo nagapasulabi sang paghidait sa inaway, ngaa maila ang paghidait? Sa sulod sang madamo nga siglo gintinguhaan sang mga politiko nga paluntaron ang paghidait, apang ang ila panikasog pirme nga napaslawan. Ngaa? Usisaon naton ang pila ka halimbawa.
Paghidait Paagi sa Relihion kag Kasuguan
Ginatamod sang iban ang Romanong Emperyo subong madinalag-on nga pagtinguha sa pagpaluntad sing paghidait. Sa idalom sini, ang kombinasyon sang natukod nga kasuguan, mapasibusibuon nga administrasyon, daku nga armada, kag nadesinyo sing maayo nga mga dalan naghupot sa sulod sang mga siglo sing internasyonal nga kalig-on nga nakilal-an subong ang Pax Romana (Romano nga Paghidait) sa daku nga mga bahin sang Nakatundan nga Asia, Aprika, kag Europa. Apang, sang ulihi ang Romanong Emperyo nadaug sang korapsion sa sulod sang gobierno sini kag sang mga pagpamihag, kag ang Romano nga Paghidait napukan.
Ginailustrar sini ang masubo nga kamatuoran nahanungod sa pagtinguha sang tawo. Sa tapos sang malaumon nga pamuno sa primero, sa masami nagaluya ini. Ang Dios gid nagsiling: “Ang huyog sang tagipusuon sang tawo malaut kutob sa iya pagkapamatan-on,” kag sa masami ining malain nga huyog amo ang nagadaug sa ulihi. (Genesis 8:21) Dugang pa, si manalagna Jeremias nagsiling: “Ang tagipusuon malimbungon labaw sa tanan nga butang kag lakas gid kadunot. Sin-o bala ang makahibalo sini?” (Jeremias 17:9) Ang tawo indi mapaktan. Ang maayo nga mga katuyuan sang isa ka tawo mahimo nga balabagan sang kahisa ukon makagod nga mga ambisyon sang iban. Ukon ang isa ka manuggahom nga may mataas nga mga prinsipio mahimo nga magalain mismo. Bangod sini, paano mapaluntad sang tawo ang paghidait?
Sang ikatlo nga siglo B.C.E., ang talalupangdon nga panikasog sa pagpaluntad sing paghidait ginreport gikan sa subkontinente sang India. Didto, ang isa ka gamhanan nga manuggahom nga nagahingalan kay Aśoka nagtukod sing daku nga emperyo paagi sa pagpakig-away kag pagpaagay sing dugo. Nian, suno sa rekord, nakombertir sia sa mga prinsipio sang Budhismo. Sa pagsikway sa pagpakig-away, nagpatindog sia sing mga monumento sa palibot sang iya ginharian nga nasulatan sing mga hulubaton nga magabulig sa iya mga sakop sa pagpauswag sang ila kabuhi. Kag ang iya emperyo mahimo gid nga mahidaiton kag mahamungayaon.
Ang paagi bala ni Aśoka amo ang dalan padulong sa paghidait? Sing indi makalilipay, indi. Sang mapatay ang emperador, ang iya paghidait napatay kaupod niya, kag ang iya emperyo napukan. Ginailustrar sini nga bisan ang panikasog sang isa ka maayo sing katuyuan kag sangkol nga manuggahom nagakapaslawan sa ulihi bangod nagakapatay sia. Ginsambit sang manunulat sang Manugwali ini nga problema sang magsulat sia: “Ginadumtan ko ang bug-os ko nga kinabudlayan . . . nga kinahanglan nga bayaan ko ini sa tawo nga magasunod sa akon. Kag sin-o bala ang makahibalo kon mangin maalam sia nga tawo ukon mangin buangbuang? Apang sia magagahom sa bug-os ko nga kinabudlayan nga akon ginpangabudlayan kag diin nagpakita ako sang akon kaugalingon nga maalam sa idalom sang adlaw. Ini man wala sing kapuslanan.”—Manugwali 2:18, 19.
Huo, ang pagkamamalatyon sang tawo isa ka indi malandas nga balagbag sa iya pagpaluntad sing dayon nga paghidait. Ang laygay sang salmista maalamon gid sa sining bahin: “Dili kamo magsalig sa mga prinsipe, ukon sa anak sang tawo, nga sa iya wala sing bulig. Ang iya espiritu nagaguwa, nagabalik sia sa iya duta; sa amo nga adlaw nagakawala ang iya mga hunahuna.”—Salmo 146:3, 4.
Dugang Pa nga mga Panikasog Para sa Paghidait
Ang iban pa nga panikasog sang tawo nagailustrar man kon ngaa ang tawo nagakapaslawan sa iya panikasog sa pagpaluntad sing paghidait. Halimbawa, sang ikanapulo nga siglo, ang kahublagan nga gintawag Paghidait sang Dios gin-umpisahan sa Europa. Gintuyo sa pag-amlig sa propiedad sang simbahan, sang tungatunga sang ika-12 nga siglo nangin isa ini ka sahi sang kasugtanan nga nagadumili sang pag-atakehay nga naglapnag sa daku nga bahin sang Europa.
Ang isa pa ka ideya gintawag nga “balanse sang gahom.” Sa pagsunod sini nga pagsulundan, ang komunidad sang mga pungsod—subong sang Europa—nagpaiway sang inaway paagi sa paghupot sing dimagkubos balanse nga gahom sa tunga sang mga estado. Kon ang isa ka maluya nga pungsod yara sa katalagman bangod sang mabaskog nga pungsod, ang isa pa ka mabaskog nga pungsod temporaryo nga nagapakig-alyansa sa maluya nga pungsod agod mapunggan ang pagsalakay. Ini nga pagsulundan amo ang nagtuytoy sang relasyon sa Europa kutob sang katapusan sang Napoleoniko nga mga Inaway tubtob sa pagdabdab sang nahauna nga inaway kalibutanon sang 1914.
Sa tapos sadto nga inaway, ang Liga de Nasyones gintukod subong isa ka tribunal nga sa diin mahambalan sang mga pungsod ang ila indi paghangpanay sa baylo nga mag-away. Ang Liga nag-untat sa pagpanghikot sang magdabdab ang ikaduha nga inaway kalibutanon, apang sa tapos sang inaway, ang espiritu sini napasag-uli sa Nasyones Unidas, nga nagaluntad gihapon.
Apang, ini tanan nga panikasog napaslawan sa pagpaluntad sing matuod ukon dayon nga paghidait. Samtang ang Paghidait sang Dios nga kahublagan nagaluntad sa Europa, ang mga Europeo nagpakig-away batok sa mga Muslim sa uhaw sa dugo nga mga Krusada. Kag samtang ginatinguhaan sang mga politiko nga huptan ang paghidait sa Europa paagi sa pagbalanse sang gahom, nagapakig-away sila kag nagatukod sing mga emperyo sa mga pungsod sa guwa sang Europa. Wala mapunggi sang Liga de Nasyones ang ikaduha nga inaway kalibutanon, kag wala mapunggi sang Nasyones Unidas ang mapintas nga pagpamatay sa Kampuchea ukon ang mga inaway sa mga duog subong sang Korea, Nigeria, Vietnam, kag Zaire.
Huo, tubtob karon ang labing maayo nga panikasog sang mga politiko para sa paghidait napaslawan. Indi nahibaluan sang mga manuggahom kon paano paluntaron ang dayon nga paghidait, kay ginabalabagan sila sang pagkamamalatyon kag sang ila mismo mga kapaslawan kag sang iban. Apang, bisan pa kon indi subong sina ang kahimtangan, indi gihapon mapaluntad sang mga politiko ang paghidait. Ngaa indi? Bangod sang isa pa ka daku gid nga balagbag.
Isa ka Natago nga Puwersa nga Nagapugong sa Paghidait
Ginapatuhuyan sang Biblia ini nga balagbag sa pagsiling: “Ang bug-os nga kalibutan yara sa gahom sang isa nga malauton.” (1 Juan 5:19) Ang isa nga malauton amo si Satanas nga Yawa, isa ka labaw sa tawo nga espiritu nga labi ka gamhanan sa aton. Sugod sa ginsuguran, si Satanas nadalahig sa rebelyon, pagbinutig, kag pagpatay. (Genesis 3:1-6; Juan 8:44) Ang iya gamhanan, apang natago, nga impluwensia sa mga nagakatabo sa kalibutan ginpamatud-an sang iban pa sang inspirado nga mga komentarista. Gintawag sia ni Pablo nga “dios sining sistema sang mga butang,” “manuggahom sang awtoridad sang hangin.” (2 Corinto 4:4; Efeso 2:2) Indi lamang makaisa nga gintawag sia ni Jesus nga “manuggahom sining kalibutan.”—Juan 12:31; 14:30; 16:11.
Sanglit ang kalibutan yara sa gahom ni Satanas, wala gid sing posibilidad nga ang tawhanon nga mga politiko makapaluntad sing dayon nga paghidait. Nagakahulugan bala ina nga indi gid magaabot ang paghidait? May yara bala makatuytoy sa katawhan padulong sa paghidait?
[Blurb sa pahina 5]
Bisan pa daw ano kaalam kag mataas sing prinsipio ang isa ka manuggahom, sa ulihi mapatay sia kag sa masami nagabulos ang iban nga kubos sing ikasangkol kag kubos sing prinsipio
[Blurb sa pahina 6]
Ang pinakadaku nga isa ka balagbag sa paghidait amo si Satanas nga Yawa
[Picture Credit Line sa pahina 5]
Retrato sang U.S. National Archives