Rashi—Isa ka Maimpluwensia nga Komentarista sang Biblia

ANO ang isa sang una nga mga libro nga gin-imprinta sa Hebreo? Amo ang isa ka komentaryo sa Pentateuko (ang lima ka tulun-an ni Moises). Ginbalhag ini sa Reggio Calabria, Italya, sang 1475. Sin-o ang awtor sini? Ang tawo nga nakilala subong si Rashi.

Ngaa ang isa ka komentaryo ginhatagan sining pinasahi nga pagpadungog? Sa iya libro nga Rashi—The Man and His World, si Esra Shereshevsky nagsiling nga ang komentaryo ni Rashi “nangin sadsaran nga teksto sa Judiyong puluy-an kag sa balay-tulun-an. Wala na sing iban pa nga Judiyong literatura ang gin-apresyar sing subong sina . . . Kapin sa 200 ka komentaryo ang nakilal-an nga direkta nga nagapatuhoy sa komentaryo ni Rashi sa Pentateuko.”

Ang mga Judiyo lamang bala ang naapektuhan sang komentaryo ni Rashi? Bisan wala mahangpan sang madamo, ang komentaryo ni Rashi sa Hebreong Kasulatan nakaimpluwensia sa mga pagbadbad sang Biblia sa sulod sang mga siglo. Apang sin-o si Rashi, kag paano sia nangin tuman ka maimpluwensia?

Sin-o si Rashi?

Si Rashi natawo sa Troyes, Pransia, sang tuig 1040.a Subong solterito, nag-eskwela sia sa mga relihiosong akademya sang mga Judiyo sa Worms kag Mainz sa Rhineland. Didto sia nagtuon sa idalom sang pila ka pinakaprominente nga Judiyong iskolar sa Europa. Sa edad nga mga 25, nagbalik sia sa Troyes bangod sang personal nga mga kahimtangan. Nakilal-an na subong pinasahi nga iskolar, gilayon nga nangin relihiosong lider sang lokal nga komunidad sang mga Judiyo si Rashi kag nagtukod sang iya kaugalingon nga relihiosong akademya. Sang ulihi, ining bag-o nga sentro sang pagtuon sang mga Judiyo nangin bantog pa sangsa iya sang mga manunudlo ni Rashi sa Alemanya.

Sadto nga tion ang mga Judiyo sa Pransia nakatigayon sing umalagi nga paghidait kag paghiusa sa ila mga kaingod nga nagpangangkon nga Cristiano, nga nakahatag sing mas daku nga kahilwayan sa paghimud-os ni Rashi subong iskolar. Apang, indi sia mahuyugon mag-isahanon nga iskolar. Walay sapayan sang iya kabantugon subong manunudlo kag pangulo sang akademya, si Rashi nagtrabaho subong manughimo-alak. Bangod sang iya madalom nga ihibalo sa kinaandan nga trabaho nangin suod sia sa ordinaryo nga mga Judiyo, nga nakabulig sa iya nga makahangop kag mangin mahinuklugon sa ila mga kahimtangan. Ang nahamtangan sang ­Troyes nakaamot man sa mga paghangop ni Rashi. Nahamtang sa mayor nga mga dalanon sang negosyo, ang siudad nangin sentro nga duog, kag nakabulig ini kay Rashi nga matun-an ang mga paggawi kag mga kinabatasan sang lainlain nga pungsod.

Ngaa Kinahanglan ang Isa ka Komentaryo?

Ang mga Judiyo nakilal-an subong mga tawo sang tulun-an. Apang “ang tulun-an”—ang Biblia—nasulat sa Hebreo, kag “ang mga tawo” nagahambal karon sing Arabe, Pranses, Aleman, Espanyol, kag sing madamo pa iban nga lenguahe. Walay sapayan nga ang kalabanan nga mga Judiyo ginatudluan gihapon sang Hebreo kutob sa pagkabata, indi nila mahangpan sing maayo ang madamo nga tinaga sa Biblia. Dugang pa, sa sulod sang mga siglo ang mabaskog nga huyog sa sulod sang rabiniko nga Judaismo nagpugong sa mga tawo nga usisaon ang literal nga kahulugan sang mga teksto sa Biblia. Nagdamo ang mga sugilanon kag mga leyenda tuhoy sa mga tinaga kag mga bersikulo sa Biblia. Madamo sing kaangay sina nga mga komento kag mga sugilanon ang ginrekord sa madamol nga mga sinulatan, nga ginatawag sa kabilugan nga Midrash.b

Ang apo ni Rashi, nga si Rabbi Samuel ben Meir (Rashbam), isa man ka iskolar sa Biblia. Sa iya komentaryo sa Genesis 37:2, nagsiling sia nga “ang kinaraan na nga mga komentarista [antes kay Rashi] . . . mahuyugon sa pagsermon (derashot), nga ginkabig nila subong ang pinakaimportante nga tulumuron, [apang] wala sila maanad sa pag-usisa sa kadalumon sang literal nga kahulugan sang teksto sa Biblia.” Nagakomento sa sini nga huyog, si Dr. A. Cohen (pangulo nga editor sang Soncino Books of the Bi­ble) nagsulat: “Matuod nga ang mga Rabbi nagsugo nga wala sing pagabatunon nga pagpatpat nga wala nagahisanto sa peshat ukon sa maathag nga kahulugan sang teksto; apang sa buhat wala nila ginasapak ini nga kasuguan.” Bangod sinang relihioso nga kahimtangan, indi mahibaluan sang kinaandan nga Judiyo kon ano ang himuon kon nagausisa sing teksto sa Biblia kag nagakinahanglan sing galamiton nga makapaathag sa iya.

Ang Tulumuron kag mga Metodo ni Rashi

Ang bug-os kabuhi nga tulumuron ni Rashi amo ang paghimo sang teksto sang Hebreo nga Kasulatan nga mahangpan sang tanan nga Judiyo. Agod mahimo ini, nagkolekta sia sing mga kuwaderno sang mga komento sa espesipiko nga mga tinaga kag mga bersikulo nga ginapatihan niya nga magapabudlay sa bumalasa. Ang mga nota ni Rashi nagasambit sing mga paathag sang iya mga manunudlo kag halin sa iya masangkad nga ihibalo tuhoy sa kasangkaron sang rabiniko nga sinulatan. Gingamit ni Rashi ang tanan matigayon nga impormasyon sa pagpanalawsaw tuhoy sa len­gua­he. Gintalupangod niya kon paano ang mga tanda nga pintok kag accent sang mga Masorete nakaapektar sa kahulugan sang teksto. Agod mapaathag ang kahulugan sang isa ka tinaga, masami nga ginapatuhuyan sang iya komentaryo sa Pentateuko ang pagbadbad sa Aramaiko (Targum sang Onkelos). Si Rashi nagpakita sing pagkamapasibusibuon kag pagkamapahituon paagi sa pag-usisa sa wala pa sadto matilawan nga mga posibilidad sa pagpaathag sa mga preposition, conjunction, mga kahulugan sang berbo, kag iban pa nga bahin sang gramatika kag syntax. Ang amo nga mga komento nakahatag sing mapuslanon nga bulig sa paghangop sa syntax kag gramatika sang Hebreo nga lenguahe.

Kabaliskaran sa nagapangibabaw nga huyog sa rabiniko nga Judaismo, luyag pirme ipadaku ni Rashi ang simple, literal nga kahulugan sang isa ka teksto. Apang ang lapnag Midrastiko nga literatura, nga kilala gid sang mga Judiyo, indi mahimo pasapayanan. Ang talalupangdon nga bahin sang komentaryo ni Rashi amo ang iya pag-angot sa Midrastiko mismo nga mga sinulatan nga masami nga nagapaburon sa literal nga kahulugan sang teksto sang Biblia.

Sa iya komento sa Genesis 3:8, si Rashi nagapaathag: “Madamo sing aggadic c nga midrashim nga ginhimos na sing maayo sang aton mga Mangin-alamon sa Bereshit Rabbah kag sa iban pa midrastiko nga mga antolohiya. Apang, nabalaka ako mismo sa direkta nga kahulugan (peshat) sang bersikulo, kag sa sina nga aggadot subong sang ginapaathag sa Makasulatanhon nga rekord sa konteksto sini.” Paagi sa pagpili kag pag-edit lamang sa mga midrashim nga ginapatihan niya nga nakabulig sa pagpaathag sang kahulugan ukon konteksto sang isa ka bersikulo, gin-edit, ukon gindula ni Rashi ang midrashim nga nagatuga sing pagsumpakilay kag kagumon. Subong resulta sini nga pag-edit, ang ulihi nga mga henerasyon sang mga Judiyo nangin pamilyar sing kalabanan sa mga ginpili ni Rashi nga Midrash.

Walay sapayan nga pirme niya ginadayaw ang iya mga manunudlo, si Rashi wala nagapangalag-ag nga indi mag-ugyon kon nagapati sia nga ang ila mga pagpaathag nagasumpakil sa maathag nga kahulugan sang teksto. Kon indi niya mahangpan ang isa ka teksto ukon nagapati sia nga sayop ang iya una nga pagpaathag sini, handa niya nga ginabaton ini, ginasambit pa gani ang mga kaso diin nabuligan sia sang iya mga estudyante nga matadlong ang iya paghangop.

Naimpluwensiahan Sang mga Kahimtangan Sang Iya mga Adlaw

Si Rashi isa ka tawo nga nagasunod gid sa lakat sang panahon. Ginsumaryo ina sang isa ka awtor sa sini nga paagi: “Ang daku nga amot ni [Rashi] sa kabuhi sang mga Judiyo amo ang iya pagpatpat liwat sa tanan importante nga mga dinalan sa lokal nga lenguahe sang iya mga adlaw, sa maathag, maalamon nga lenguahe, nga may pagkamahinuklugon, may talagsahon nga ikasarang kag pagkaeskolar, amo nga ang iya mga komentaryo gintahod subong sang kasulatan kag ginhigugma subong sang literatura. Si Rashi nagsulat sing Hebreo sing maalamon kag may pagkaelegante, subong nga daw Pranses ini. Kon maubusan sia sang espesipiko nga Hebreo nga tinaga nagagamit sia sing Pranses nga tinaga, nga ginatigbato ini sa Hebreo nga mga letra.” Ining ginbadbad nga Pranses nga mga tinaga—gingamit ni Rashi ang kapin sa 3,500 sini—nangin mapuslanon nga galamiton para sa mga estudyante sang Old French nga pilologo kag pagmitlang.

Walay sapayan nga malinong ang panugod sang kabuhi ni Rashi, sang ulihi nakaatubang sia sing mga pagdumtanay sa tunga sang mga Judiyo kag nagapangangkon nga mga Cristiano. Sang 1096, ginlaglag sang Nahaunang Krusada ang mga Judiyong komunidad sa Rhine­land, diin nagtuon si Rashi. Linibo ka Judiyo ang ginpamatay. Medyo naapektuhan sang balita tuhoy sining pagpamatay ang panglawas ni Rashi (nga padayon nga nagluya tubtob nga napatay sia sang 1105). Kutob sadto, may daku nga pagbag-o ang iya mga komentaryo sa Kasulatan. Ang isa ka talalupangdon nga halimbawa amo ang Isaias kapitulo 53, nga nagahambal tuhoy sa nagaantos nga alagad ni Jehova. Sang primero, gin-aplikar ni Rashi ini nga mga teksto sa Mesias, subong sang ginhimo sang Talmud. Apang pagkatapos sang mga Krusada, daw nagpati sia nga ining mga bersikulo naaplikar sa mga Judiyo, nga nakaatubang sing dimakatarunganon nga pag-antos. Nangin daku ini nga pagbag-o sa paghangop sang mga Judiyo sa sini nga mga teksto.d Sa amo, ang di-Cristiano nga panimuot sang Cristiandad nagpatalikod sa madamo, pati sa mga Judiyo, gikan sa kamatuoran tuhoy kay Jesus.—Mateo 7:16-20; 2 Pedro 2:1, 2.

Paano Niya Naimpluwensiahan ang Pagbadbad sang Biblia?

Ang impluwensia ni Rashi naglampas pa sang ulihi sa Judaismo. Ang komentarista sang French Franciscan Bible nga si Nicholas sang Lyra (1270-1349) masami nagapatuhoy sa mga pagtamod ni “Rabbi Solomon [Rashi]” amo nga ginhayuan sia sing “ang Amu ni Solomon.” Subong resulta, madamo nga komentarista kag manugbadbad ang naimpluwensiahan ni Lyra, pati ang mga nanguna sa mga manugbadbad sang Ingles nga King James Version kag ang repormador nga si Martin Luther, nga nagbag-o sa pagbadbad sang Biblia sa Alemanya. Nagsandig sing daku si Luther kay Lyra amo nga ang popular nga hulubaton mabasa: “Kon si Lyra wala magtokar sing arpa, si Luther wala kuntani magsaot.”

Si Rashi naimpluwensiahan sing daku sang rabiniko nga pagtamod nga wala nahisuno sa Cristianong kamatuoran. Apang, bangod sang iya madalom nga paghangop sa Hebreong mga termino sa Biblia, sa syntax, kag sa gramatika kag sang iya dalayon nga panikasog nga mahangpan ang maathag kag literal nga kahulugan sang teksto, si Rashi nakahimo sing mapuslanon nga mapaanggiran nga galamiton para sa mga manugpanalawsaw kag sa mga manugbadbad sang Biblia.

[Mga Footnote]

[Ginkuhaan sang Laragway sa pahina 26]

Teksto: Per gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali