Pagbantay sa Kalibutan

1914​—⁠“Pagtay-ug sang Maragtas”

Ang isa ka editoryal sa Aleman nga pamantalaan nga Die Welt nagkomento tuhoy sa maragtason nga importansia sang petsa nga Agosto 1, 1944. Bilang sabat, ang isa ka bumalasa nagreklamo sa pamantalaan nga ang editoryal wala magsapak sa kapin ka importante nga petsa​—⁠Agosto 1, 1914. Sadto nga petsa, “ang pagtay-ug sang maragtas sang kalibutan nagsugod, wala lamang mag-apektar sa Alemanya kundi nagbag-o sa Europa kag sa bug-os nga kalibutan,” suno sa bumalasa. “Ang inaway nagdala sing daku gid nga kadulaan kag natapos paagi sa ‘tratado’ sang Ver­sailles, nga amo ang bukol nga gikan sa amo nagbuskad ang ikaduha nga inaway sa kalibutan sang ulihi. Ang paglutaw sang Sobyet Rusya, sang su­per­pow­er nga E.U.A., ang pagkalusod sang Europa, ang pagbugtaw sang Ikatlo nga Kalibutan, ini tanan gin-umpisahan sang nahauna nga inaway sa kalibutan. Pila lamang ka petsa ang may daku pa nga importansia sa makahalapay nga petsa sang Agosto 1, 1914!”

Teksto sang Biblia Masaligan

Dugang pa nga pamatuod sang pagkamasaligan sang teksto sang Biblia ang ginhatag sining karon lang sa internasyonal nga komperensya nga ginhiwat sa Basel, ­Swit­zer­land. Si Propesor Barbara ­Aland, sang German In­sti­tute for Bi­ble Manu­script Re­search sa Mün­ster, nagpresentar sing isa ka sumaryo sang pagtuon nga ginhimu sa Griego nga mga manuskrito sang Biblia nga natukiban sang 1975 sa St. Cath­er­ine Mon­as­tery sa Bukid Sinai. “Hamili kag bag-o nga mga pamatuod ang gindugang sa pagpanalawsaw sa teksto sang Bag-ong Testamento,” siling niya sa Aleman nga pamantalaan nga West­fä­lische Nach­rich­ten. “Ang pamatuod sang 69 pa lang ka wala pa makilal-i nga sinulat sang kamut nga mga kopya sang Bag-ong Testamento . . . nagapalig-on sa teksto nga ginbaton tubtob sa karon,” report sang artikulo.

Paghiropay sang Tagataga

Ang pagpati sa sulod sang mga 200 ka tuig amo nga ginapugutan sing ulo sang babayi nga tagataga ang iya lalaki nga paris antes maghiropay agod mapukaw sini ang seksuwal nga balatyagon. Apang, ginapakita sang pagtuon kasan-o lang sang mga biologo nga indi ini matuod. “Ang lalaki nga tagataga nagahimu sing ritwal nga pagsaot kag ang babayi, sa baylo ng atakehon ang iya paris, nagasabat paagi sa iya man pagsaot,” report sang Sci­ence nga magasin. “Nagakatapos ini paagi sa wala sing peligro nga pagsinyas sang iya pagbaton.” Ano ang kabangdanan sang sayop nga pagpati anay? Amo ang kabudlayan kag kakulang sing kalan-on, siling sang mga biologo. Sa orihinal nga mga pagtuon, ang mga insekto wala ginhatagan sing bastante nga kalan-on, kag masami nga daku ang kagutom sang babayi nga tagataga sang sa iya gugma.

Pagmabdos sang mga Tin-edyer

Mas mataas ang kadamuon sang nagamabdos nga mga tin-edyer kag sang aborsion sa Estados Unidos sang sa 37 ka iban pa nga nag-uswag nga pungsod, siling sang Alan Gutt­mach­er In­sti­tute sang Nueva York. Ang kadamuon sang nagamabdos nga tin-edyer sa E.U. 96 sa kada 1,000 kon ipaanggid sa 45 sa Inglatierra kag ­Wales, 44 sa Can­a­da, 43 sa Pransya, 35 sa Swe­den, kag 14 sa Neth­er­lands. Ang Estados Unidos amo man ang nagapanguna sa aborsion sa mga tin-edyer. Nasapwan sang pagtuon nga sa tion nga sila mag-edad sing 18 anyos, 60 sa tagsa ka 1,000 ka babayi ang nakaagi na sing aborsion. Ang masunod amo ang Pransya kag Swe­den nga may mga 30 sa kada 1,000 ang tagsa, dayon amo ang Can­a­da nga may mga 24, dayon ang Inglatierra kag ­Wales nga may kapin lamang sa 20, kag dayon ang Neth­er­lands nga may 7. Ang kadamuon sang seksuwal nga relasyon sa tunga sang mga tin-edyer sa anum ka pungsod daw pulupareho, apang ang pagkamadali matigayon sang mga kasangkapan batok sa pagmabdos kag ang paglaygay sa mga pungsod sang Europa ginsambit nga amo ang daku nga kabangdanan sang manubo nga kadamuon sang pagmabdos.

“Lumpectomy” ukon “Mastectomy”?

Karon nga tuig ang kanser sa suso magasalakay sa ginabanta nga 119,000 ka kababayin-an sa Estados Unidos. Tubtob sining karon lamang, ang pinili nga bulong para sa halos 90 porsiento sa ila amo ang mast­ec­to­my​—⁠bug-os nga paglaplap sa suso kag kon kaisa sang kaunuran sa idalom sini. Apang sa Can­a­da kag sa Estados Unidos ang lima ka tuig nga pagtuon sa kababayin-an nga may kanser sa suso, nga ginbalhag sa New Eng­land Jour­nal of Med­i­cine, nagpakita nga ang lump­ec­to­my​—⁠ang paglaplap sa delikado nga bukol kag sang diutay nga bahin sang palibot nga tisyu​—⁠daw pareho lang ka epektibo ukon mas maayo kon sundon ang pagpadapat sing radiasyon. Ang pagpanalawsaw ginhimu sa mga pasyente nga may tumor nga indi magdaku sa 1 1/2 ka pulgada (4 cm) sa diametro.

Nagkomento tuhoy sining kontrobersial nga pagtuon, si Dr. Arnold Relman, editor sang magasin, nagsiling: “Ang mga nagapaabot nga masabat ang tanan nga pamangkot kag mahusay na ang hulusayon mapaslawan. . . . Malaumon ako, apang wala pa matukibi ang katapusan nga mga sabat.”

Hubon sang mga Wala sing Bagay

Sa Ikatlo nga Kalibutan mga 200 milyones ka pamatan-on sa ulot sang edad nga 12 kag 17 ang nagadaku karon nga wala sing pormal nga edukasyon, report sang editoryal sang Hin­du­stan ­Times sang New Delhi. Ginakabalak-an nga ang mangin resulta sini amo ang hubon sang wala sing bagay nga mga tawo. “Ining mga tin-edyer wala gid makaeskwela, ukon nag-untat sa pag-eskwela antes sila makatapos sang kinahanglanon nga edukasyon agod mangin mga tawo nga sangkol makapangabuhi,” suno sa surbe sang In­ter­na­tion­al La­bor Or­gan­i­za­tion nahanungod sa problema. “Daw wala sing hungod nga panikasog nga ginahimu sa pag-atubang sining nagadaku nga problema,” siling sang editoryal, kag nagdugang ini nga “sa tapos sang treintay otso ka tuig nga pagkaindependiente [sang India], kapin sa 60 por siento sang populasyon ang [nagapabilin] nga indi makahibalo magbasa kag magsulat.”

“Balanse sang Kakugmat” sa Eskwelahan

Mga 3,192 tanan ka armas ang ginkompiskar gikan sa mga estudyante sa mga eskwelahan sa Siudad sang Nueva York sa sulod sang 1983-84 nga akademiko nga tuig kag kapin sa 1,000​—⁠lakip ang mga pusil, riple, kag mga sundang​—⁠sa nahauna nga apat ka bulan sini nga tuig. Ginabanta sang mga estudyante sa pila ka hayskul nga halin sa 40 pa 70 porsiento sang ila masigka estudyante ang nagadala sing armas, ang kalabanan subong pangapin. “Ang mga opisyales sang eskwelahan nagsiling nga sila nagakabalaka sa pila ka pamatan-on nga nagsiling nga ang ila mga ginikanan ang naghatag sa ila sing armas,” report sang The New York ­Times. Ngaa kadamu gid nga estudyante ang nagadala sing armas? ”Ang tanan nga nagakatabo sa sosiedad ginabatyag kag ginahimu sa eskwelahan,” siling ni Dr. Eve­lyn Rich, prinsipal sa An­drew Jack­son High ­School. “Nagapuyo kita sa isa ka katilingban nga sa diin ang pagbatyag sing pisikal kag emosyonal nga kalig-onan ginahangkat kag nagausmod.” Nagatawag sini subong isa ka “balanse sang kakugmat” sa mga eskwelahan, si Bruce Irushal­mi, direktor sang opisina sa kalig-onan sang eskwelahan, nagdugang: “Daw subong ini sa pagsiling, ‘Ang mga Ruso may ila misil gani may yara man ako sini nga misil.’”

Nagadamu ang mga “Refugee”

Ang kadamuon sang mga ref­u­gee sa bug-os nga kalibutan nga nagakinahanglan sing proteksion kag bulig nagdugang sing halin sa 7.8 milyones sang 1983 tubtob sa 9.1 milyones sang 1984, suno sa ­World Ref­u­gee Sur­vey sang Com­mit­tee for Ref­u­gees sang Estados Unidos. Ang kahimtangan sang mga ref­u­gee naglain man. Nasaksihan sang nagligad nga tuig ang “mapintas nga pagpang-ati sang mga pirata, naarmasan nga pagsalakay sa mga kampo sang mga ref­u­gee, pilit nga pagpabalik sa ila ukon pagsikway sa ila sa dulunan, indi makatarunganon nga pagbukot, kag pagpakita sing xe­no­pho­bia [kahadlok kag dumot sa mga dumuluong] sa mga ref­u­gee,” siling sang High Com­mis­sion­er for Ref­u­gees sang Nasyones Unidas.

Pagbaha sang mga Bisikleta sa Tokyo

Ang problema sa trapiko sa Tokyo amo ang mga bisikleta, indi ang mga salakyan. Ang Hapon may yara “55 milyones ka bisikleta​—⁠kapin sa doble nga kadamuon sang depasahero nga mga salakyan,” siling sang The At­lan­ta Jour­nal and Con­sti­tu­tion, nga halos “isa sa tagsa ka duha ka Hapones, lakip ang mga lapsag kag mga tigulang.” Bangod kapin sa 5.6 milyones ang bisikleta sa Tokyo lamang, ang mga bisikleta ginaparking bisan diin lang. Kon kaisa “nagasampawanay ang anum ukon kapin pa,” nga nagabalabag sa mga kalye. Nagtuga ini sing problema sa diutay kag dalagku nga mga negosyo. “Halos nadulaan kami sing mga bumalakal nga may salakyan bangod ang dalan nabalabagan sing bug-os,” siling sang isa ka opisyal sang lokal nga banko. Sa tapos sang surbe sa batok sa kasugoan nga pagparking sa bisikleta, 28,000 ang nakuha sang polisiya sang Tokyo. Apang, nagabalik gihapon ang mga bisikleta.

Huwad nga mga Bulong

May huwad nga mga bulong nga ginaprodukto sa pila ka pungsod report sang The Ob­serv­er sang London, Inglatierra. Ang basiyo nga mga kapsula ginatigayon kag “ginasudlan sing ‘indi tanto kaisog’ nga mga bulong​—⁠ukon madaya gid nga sinamu subong sang aspirin kag tayubong.” Nian ang hinuwad nga mga etiketa sang internasyonal nga mga kompanya sang bulong ginatapik sa mga pakete. “Bangod sang kakulang sing dumuluong nga kuwarta (for­eign ex­change),” siling sang The Ob­serv­er sang Aprika amo ang nakita sang mga manugpalsipikar subong isa ka mahapos nga puntariya.”