Ang Palanan-awon Para sa Paghidait

SANG 1916, sa wala pa madalahig ang Estados Unidos sa inaway, ginsakdag ni Wilson ang iya ginapanan-aw nga permanente nga kahimusan sa pagpasalig sing paghidait sa duta. Suno sa biograpo nga si Gene ­Smith, iya ginpanan-aw “ang pagkatukod sa Liga de Nasyones nga mangin asambleya para sa paghatag sing katarungan sa tanan nga tawo kag dulaon sing dayon ang peligro sang inaway.” Nian sang 1917, sang madalahig na ang Estados Unidos, nanguna sia sa pagsakdag sang iya ginlauman nga mangin isa ka walay katapusan nga paghidait kag himaya sang iya karera.

Ginhugod niya ang iya kusog sa pagpalapnag sang iya ebanghelyo sang Liga de Nasyones, nga iya ginplano. Gintuyo niya nga ang “paghidait nga wala sing kadalag-an” nga sa diin wala sing nabihag nga mga Aleman kundi, sa baylo, nalutos nga militaristiko kag awtokratiko nga mga manuggahom.

Subong sadsaran sang negosasyon para sa paghidait, ginpatok niya ang iya bantog nga Katorse ka Punto. Nahuman ini sing lima ka kabilogan nga mga ideya nga tahuron sang tanan nagainaway nga mga pungsod, dugang pa ang walo ka punto nga tuhoy sa espesipiko nga mga problema sa politika kag teritoryo. Ang ika-14 nga punto amo ang labing importante, bangod ginrepresentar sini ang importante nga bahin sang krusada ni Wilson—ang pagtukod sa Liga de Nasyones.

“Ang Labing Daku nga Kadalag-an ukon ang Labing Daku nga Trahedya”

Nakombinse gid sia nga ginasakdag sang Dios ang iya proyekto amo kon ngaa namilit sia nga magtambong sa Komperensya para sa Paghidait sang 1919—walay sapayan sang kamatuoran nga madamo sang iya politiko nga abyan ang naghunahuna nga ang presidente sang Estados Unidos dapat magpabilin nga independiente sa mga negosasyon para sa paghidait. Nagpati sia nga ang katawhan sang kalibutan ugyon sa iya bisan pa indi ugyon sa iya ang tanan nga politiko. Nakombinse sia nga sia ang instrumento sang Dios para sa paghidait. Sia, labaw sa bisan sin-o, dapat nga magkadto sa Paris.

Nagtu-ad sia sa iya pribado nga sekretaryo nga si Tumulty: “Ining paglakbay mangin labing daku nga kadalag-an ukon labing daku nga trahedya sa bug-os nga maragtas; apang nagatuo ako sa Pagtuytoy sang Dios . . . Nagatuo ako nga wala sing hubon sang mga tawo, bisan tingubon man nila ang ila gahom ukon impluwensia, ang makalutos sining daku nga proyekto sang kalibutan.” (Italiko amon.) Suno sa isa ka awtoridad: “Ang Presidente determinado sa paggamit sang iya gahom kag impluwensia agod ang hingapusan nga paghusay para sa paghidait maglakip sang plano para sa Liga de Nasyones.”

Sang Nobiembre 1918, ang Aleman nga mga kaaway malapit na sadto malutos. Gintanyag sa ila nga hambalan ini nga bagay agod nga mapauntat ang inaway. Ang mga negosasyon ginsugdan nga nagdalahig sa taga-­Wales nga primer ministro sang Britanya nga si ­Lloyd ­George, sa mapintas nga primer sang Pransya nga si ­Georges Clemenceau, sa edukado nga primer ministro sang Italya nga si Vittorio Orlando, kag sa makatalanhaga nga tiglawas sang Hapon, nga si Count Nobuaki Makino. Determinado si Wilson nga kombinsihon sila nga ang iya Liga amo lamang ang sabat sa mga problema sang Europa subong man sang kalibutan.

“Ang Bituon sang Betlehem Nagpakita Liwat”

Si Wilson amo ang baganihan sang katawhan samtang ginalibot niya ang Europa sa wala pa ang Komperensya para sa Paghidait sa Paris. Suno sa ginsulat sang ulihi ni Herbert Hoov­er: “Ginbaton sia sa bisan diin sing halos may relihioso nga kainit . . . Ang mga pagpalakpak kag mga pag-abiabi sa iya wala sing katulad.” Ang iya inisyatibo kag palanan-awon para sa paghidait nagpukaw sa kadam-an. Sa tion sang iya paglibot sa Italya, ang kadam-an nagsinggit, “Viva si Wilson, Dios sang Paghidait.” Ginpadungog sa iya ang halos labaw sa kinaugali nga gahom. Si Hoov­er nagdugang: “Para sa ila, wala sing tawo nga may subong sadto nga moral kag politikal nga gahom kag wala sing subong sadto nga ebanghelyo sang paghidait nga nabatian nila kutob sang ginbantala ni Cristo ang Wali sa Bukid. . . . Isa yadto ka bituon sang Betlehem nga nagpakita liwat.”

Si Wilson nagpati gid nga may kainit sang ebanghelyo sa iya misyon nga magdala sing paghidait sa duta. Ang manunulat nga si ­Charles L. Mee nagasiling: “Sang isa ka bes ginkibot niya si ­Lloyd ­George kag si Cle­men­ceau sang iya paathag kon paano ang liga makatukod sing pag-ululutod sang tawo nga wala mahimo sang Cristianismo. ‘Ngaa,’ siling kono ni Wilson suno kay ­Lloyd ­George, ‘si Jesucristo wala magmadinalag-on sa paghaylo sa kalibutan nga sundon ang Iya mga panudlo sa sining mga butang? Bangod Sia nagtudlo sing maayo nga mga tulumuron nga wala maghimo sing praktikal nga paagi sa paglab-ot sini. Amo ina kon ngaa nagabuko ako sing isa ka praktikal nga plano sa pagtuman sang Iya mga tulumuron.’”—The End of Order, Ver­sailles 1919.

Sa pagkamatuod, si Wilson nakatigayon sing pagpalig-on gikan sa madamo nga bahin. Ang sekretaryo sang Navy sang E.U., si Jo­se­phus Dan­iels, nagbaton sang una nga kopya sang Katipan sang Liga de Nasyones paagi sa sini nga pagdayaw: “Ang una nga kopya sang Liga sang Paghidait halos pareho ka simple sang mga Parabola ni Jesus kag halos pareho man ka makapasanag kag makapalig-on. Tion karon sa pagbagting sang mga lingganay sa simbahan, sa pagluhod sang mga manugbantala, sa pagkalipay sang mga manghimanwa, kag sa pag-amba sang mga anghel sing, ‘Himaya sa Dios sa Kahitaasan!’”

Ang Liga kag ang Iglesia Katolika

Nagluhod bala ang mga manugbantala? Ang iban maabtik nga nagbaton sa Liga subong sabat sang Dios sa mga problema sang katawhan. Diutayan lang maagawan ni Papa Ben­e­dict XV si Wilson sang Agosto 1917 sang, suno sa manunulat nga si John Dos Passos, nag-apelar sia sa mga nag-ilinaway nga mga pungsod nga “hambalan ang paghidait nga wala sing kadalag-an, nga amo gid ang ginhambal ni Wood­row Wilson sa wala pa madalahig ang Amerika sa inaway.” Apang, tuman kasaku si Wilson sa pagpakig-away agod talupangdon ang papa—kon sayoron, tubtob nakabaton sia sing importante nga sulat gikan kay Col­o­nel ­House, ang iya personal nga kabulig. Ini nagsiling:

“Nahamuot gid ako sa pagkaimportante sang kahimtangan nga ginatublag ko ikaw liwat . . . Nagapati ako nga ikaw may kahigayunan sa pagkuha sang mga paghambalanay para sa paghidait gikan sa mga kamut sang Papa kag imohon.”

Si Wilson maabtik nga naghikot agod mapat-od nga indi niya mawasi ang inisyatibo. Ang Liga de Nasyones iya palanan-awon, indi iya sang papa. Kag sia ang tawo nga magapat-od nga matuman ini.

Walay sapayan, ginsakdag sang Iglesia Katolika ang Liga. Si Cardinal ­Bourne, Katoliko nga Arsobispo sang West­mins­ter tubtob sang katapusan sang 1934, nagsiling: “Dumduma nga ang Liga de Nasyones, ano man ang dikahimpitan sini, nagatuman sang handum sang Iglesia Katolika para sa Paghidait, kag nagatuman sang mga handum sang aton Balaan nga Amay, ang Papa.”

“Ang Liga de Nasyones Nanggamut sa Ebanghelyo”

Ang Protestante nga klero wala maghipos sa ila pagsakdag sa Liga. Ang The New York ­Times, sang Enero 11, 1920, nagreport: “Ang mga lingganay sa simbahan sang London nagbagting karon nga gab-i sa pagsaulog sang pagluntad sang paghidait upod sa Alemanya kag sang opisyal nga pagluntad sang Liga de Nasyones.”

Ang polyeto nga ginbalhag sa Inglaterra sa idalom sang tig-ulo nga The Chris­tian ­Church and the ­League of Na­tions nagsiling: “Ang Cristianong Iglesia sa Gran Britanya nagasakdag sa Liga de Nasyones. Yari ang Pag-ugyon sang mga Arsobispo sang Can­ter­bury kag York, treintay-singko ka Ingles nga mga Obispo sang Dioceses, Mod­er­a­tor sang Iglesia sang Scotland, kag opisyal nga mga tiglawas sang tanan nga Free ­Churches sa Inglaterra:

“Kombinsido kami:

“(1) Nga ang Dios sa sining tion nagatawag sa mga pungsod sang kalibutan sa pagtuon sa pagkabuhi subong isa ka pamilya;

“(2) Nga ang sistema sang pagbuligay sang mga pungsod nga ginaaman sang Liga de Nasyones . . . nagahatag sing labing maayong paagi sa pag-aplikar sang mga prinsipio sang Ebanghelyo ni Cristo sa paglikaw sa inaway, sa paghatag sing katarungan, kag sa pag-organisar sing paghidait.”

Sa wala pa ang sa ibabaw, sang Disiembre 1918, ang Konsilyo Pederal sang mga Iglesia ni Cristo sa Amerika nagpaguwa sing deklarasyon nga nagsiling sa bahin: “Subong mga Cristiano ginapalig-on namon ang pagtukod sing Liga sang Hilway nga mga Pungsod sa nagapakari nga Komperensya para sa Paghidait. Ina nga Liga indi isa lamang ka politikal nga kasangkapan; sa baylo amo ini ang politikal nga kapahayagan sang Ginharian sang Dios sa duta.” (Italiko amon.) Nian nagpadayon ini sa pagsiling: “Ang Iglesia may daku nga mahatag kag daku nga matigayon. Makahatag ini sing gamhanan nga sakdag paagi sa paghatag sa bag-o internasyonal nga kahimusan sing butang nga daw subong sang matagnaon nga himaya sang Ginharian sang Dios. . . . Ang Liga de Nasyones nanggamut sa Ebanghelyo.”

Kon ang Liga matuod gid nga “nanggamut sa Ebanghelyo” kag matuod gid nga “kapahayagan sang Ginharian sang Dios,” nian ang palaabuton sang Liga may epekto sa Ebanghelyo kag sa Ginharian. Matinaastaason bala si Wilson sa pagpati nga instrumento sia sang Dios sa pagdala sing permanente nga paghidait sa mga pungsod? Kag labi pa ka importante nga pamangkot, Ginsakdag gid bala sang Dios ang Liga de Nasyones?

[Kahon sa pahina 6]

Nagabangigay nga mga Bahin sa Europa—Inaway Kalibutanon I (1914-18)

Sentral nga Kagamhanan Alyado nga Kagamhanan

Alemanya Gran Britanya

Austria-Hungary Pransya

Bulgaria Rusya (tubtob sang 1917)

Turkiya Italya, Romania, Gresya,

Serbia, Poland, Belgium,

Portugal, Albania, Finland

[Laragway sa pahina 5]

Si Wilson bantog labi na sa Europa

U.S. National Archives