Inaway—Ngaa?

NAGPALIBOG ka na bala kon ngaa nagainaway ang mga pungsod? Kon matukiban naton ang sabat sa sina nga pamangkot, mahimo nga matukiban man ang yabi padulong sa paghidait.

Ayhan ang reaksion pareho sang kay John Stoes­sing­er, propesor sang po­lit­i­cal sci­ence: “Nabasa ko nga ang mga inaway ginatuga sang nasyonalista, militarismo, mga sistema sang alyansa, ekonomiya, ukon sang pila ka indi madugo nga mga ideya nga indi ko mahangpan. . . . Ambot kon matuod ini. . . . Total, mga tawo ang nagaumpisa sang mga inaway. Apang ining kahilabtanan sang tawo malaka ginabinagbinag sa tradisyonal nga mga libro tuhoy sa inaway.” (Italiko amon.) Maathag nga ang kahilabtanan sang tawo sa inaway indi mapanghiwala.

Sa iya libro nga The Evolution of War, amo man ang nangin konklusyon ni Propesor Ot­ter­bein, nga nagasiling nga ang “mga inaway ginatuga sang mga desisyon sang mga tawo subong mga katapo sang mga organisasyon, kon bala militar nga mga organisasyon ukon ang nagagahom nga mga hubon.” Apang ano ang katuyoan sang inaway? Suno sa iya pagtuon, amo ang: politikal nga pagkontrol, teritoryo, pag-ati, kadungganan, depensa, kag pagtimalos.

Inaway—Yara sa Aton mga “Gene”

Madamo nga teoriya ang ginahatag sa pagpaathag sang mga kabangdanan sang inaway. Halimbawa, ang mga nagapati sa ebolusyon nagasiling nga ang tawo lamang subong amo ang mataas nga porma sang sapat ang nagahupot gihapon sing masupog kag nagapangapin nga mga reaksion sang kalibutan sang mga sapat. Nagapangatarungan sila nga ang pagkasupog kinaugali sa tawo, nga yari ini sa iya mga gene. Ang zoologo nga si Irenäus Eibl-Eibesfeldt nagsulat sa The Biology of Peace and War: “Ang aton pinakamalapit nga mga paryente, ang mga amo, may daku nga pagkasupog kag mahuyugon sa pagpaiyaiya sing mga teritoryo. . . . Mabaskog ini nga nagapahangop nga ang pagkasupog sang tawo ginpanubli sa mga amo anay.”

Si Konrad Lorenz, taga-Austria nga tagtukod sang modernong etolohiya (pagtuon sa panimuot sang mga sapat) nagasiling nga ang tawo may masupog nga sugyot nga amo ang “mabaskog gid nga kinaugali nga nagatiklod [sa iya] sa pagpakig-away.”—On Aggression.

Sa pihak nga bahin, si Sue Mansfield, propesor sa maragtas, nagaduhaduha sina nga konklusyon, nga nagasiling: “Bisan pa ang kalabanan nga mga kultura sang una nga mga tion nagpakigbahin sa inaway, ang kalabanan nga tawo wala magpakigbahin.” Ang kamatuoran nga ang mga pangulohan nagaobligar sang pagpalista sa armada nagapahangop man nga ang pagkasupog kag pagpatay wala ginatamod nga may daku nga kapagsik sang mga tawo sa kabilogan, ukon matamod man ini subong mga reaksion. Si Propesor Mansfield nagdugang: “Sa pagkamatuod, ang rekord sang maragtas nagapahangop nga ang inaway eksperiensia sang minoridad lamang.”

Sining karon lamang ina nga minoridad ginhanas kag ginkondisyon na. Dugang pa, sa pag-abot sang artileriya, mga bomba kag mga misil, ang inaway kag pagpatay nangin kapin ka indi personal. Tuhay sa mga inaway sang una, ang may pinasahi nga kalantip nga minoridad makapatay bisan indi makakita, labi na indi makakilala, sa ila mga biktima. Apang kon indi nila makilala ang kaaway, paano mapahulag ang mga tawo sa pagpakig-away?

Ang Papel sang Propaganda

Kon kaisa nagaaway ang mga magkaingod. Apang talagsa lang ini nagadul-ong sa pagpatyanay. Una, ang kasugoan sang duta nagadumili sang pagsalakay kag pagpatay batok sa mga masigkabanwahanon. Apang sa tion sang inaway, ina nga pagdumili wala naaplikar sa mga banwahanon sang nagainaway nga mga pungsod, bisan pa sa kabilogan indi gid kilala sang mga tawo ang ila “mga kaaway.” Ang lamang nga nahibaloan nila nahanungod sa ila kaaway amo ang ginpapati sa ila sang ila media nga ginakontrol sang politika.

Amo ini ang kamatuoran sang kabuhi sa tanan nga pungsod. Si Irenäus Eibl-Eibesfeldt nagsulat: “Ang opinyon sang publiko ginaporma sang interesado nga mga grupo (mga politiko, mga manugprodukto sing armas, militar nga nagalimbong sa pumuluyo paagi sa paghatag sa ila sing dimatuod ukon may nadampigan nga impormasyon.” Sa amo man nga kahulugan, ang istoryador nga si H. E. ­Barnes nagsulat: “Kutob sang mga inaway sang Pranses nga Rebolusyon . . . madamo kag pilit nga propaganda ang nagpadayon kag nagdugang sing daku sa pag-amlig sang inaway batok sa indi pag-ugyon, pagpamatok, kag matuod nga pag-analisar sa mga hulusayon.”

Subong resulta, “halos tanan sarang mahaylo kag mamaniobra sa isa ka paagi nga sa dimagkubos sia boluntaryo nga magasulod sa isa ka kahimtangan nga sa diin dapat sia magpatay ukon ayhan mapatay.” (Inaway, ni ­Gwynne Dyer) Sa amo, bangod sang ila politikal kag ekonomiko nga gahom, ang “kadalagkuan” makakontrol sa media agod ihanda ang kadam-an para sa inaway.

Nahibaloan gid ni Adolf Hitler kag ni Joseph Goebbels, mga lider sang nagagahom Nazi nga kadalagkuan, ang pagkaimportante sang pagkontrol sa hunahuna kag paglimbong sa kadam-an. Sang Agosto 24, 1939, ginpaathag ni Hitler sa isa ka grupo sang mataas nga mga opisyales ang iya mga plano sa pagsalakay sa Poland: “Mapapropaganda ako sing kabangdanan sa pag-umpisa sing inaway. Indi na bali kon makatarunganon ini ukon indi. . . . Sa pagsugod kag sa pagpakigbahin sa inaway, indi ang Husto ang importante kundi ang Kadalag-an.”

Sa amo maathag nga ang katuyoan ginpatubas agod nga ang duha ka pungsod mag-inaway. Apang ano ang daku nga mga kabangdanan sa pagpatubas sing kainit para sa inaway?

Sin-o ang Nagahimo sing mga Desisyon?

Ang taga-Austria nga ekonomista nga si Schumpeter nagsulat: “Ang paghanas para sa inaway ginapahulag lamang sang pungsodnon nga mga intereses sang nagagahom nga mga klase apang impluwensia man ini sang tanan nga makapulos gikan sa pagsulundan sang inaway, kon bala sa ekonomiya ukon sa sosyal.” Ining nagagahom nga mga klase ginlaragway subong “mga kadalagkuan [nga] sa tanan nga tion nadalahig sa pagtinguha nga maniobrahon ang iban pa nga mga elemento sang populasyon, ukon ang panimuot mismo sang publiko, agod padayon sila nga makagahom.”—Why War? nanday Propesor Nelson kag Olin.

Ang tagsa ka pungsod may yara nagagahom nga klase, bisan pa ina nga grupo mahimo nga nabahinbahin sa magkatuhay nga politikal nga bunghay. Apang, madamo ang nagasiling nga ang gahom sang kadalagkuan sa militrar sang tagsa ka pungsod indi dapat pagpakanubuon. Ang anay embahador sang E.U. nga si John K. Galbraith nagalaragway sang militar nga establisamento subong amo “ang labing mabaskog sa independiente nga mga paagi sang pangulohan.” Sia nagpadayon: “Ang gahom sang militar nagalakip indi lamang sa importante nga mga tuburan sang gahom kundi . . . sang tanan nga instrumento sa pagpatuman sini. . . . Labaw sa bisan ano nga pag-uyat sing gahom sa aton tion amo ini ang daku nga ginakakulbaan sang publiko.”

Gin-ilustrar ni Galbraith ang iya punto paagi sa pagpatuhoy sa militar nga institusyon sang Estados Unidos, nga may manggad nga “labaw sa bisan anong tuburan sang gahom; ginalakip nila indi lamang ang sarang matigayon sang naarmasan nga serbisyo kag sang sibilyan nga establisamento sang militar kundi pati ang nagakadto sa mga industriya sang mga armas.” Mahimo nga amo man nga kahimtangan ang nagaluntad sa Unyon Sobiet kag sa madamo pa nga mga pungsod. Kag yara dira ang katalagman nga mahimo magdul-ong sa inaway nga magalaglag sa isa kag isa—nga ang gahom sang militar nga establismento labaw sa gahom sang politika.

Paano Ginaimpluwensiahan sang Relihion ang Inaway?

Bisan pa nagaluya ang relihion sa madamo nga pungsod, ang klero sarang malakip sa grupo sang kadalagkuan nga nagahimo sing mga desisyon. Dugang pa, ang relihion amo sa gihapon ang nagapahulag nga kusog sa likod sang pila ka inaway. Ang isa ka maathag nga halimbawa amo ang Shi‘ite Muslim Iran nga nagapakig-away batok sa Sunni Muslim Iraq.

Ang kaanggid nga kahimtangan nagaluntad sa inaway sa ulot sang India kag Pakistan. Si Propesor Stoes­sing­er nagsiling: “Ang pinakamapintas nga relihiosong inaway sa maragtas indi ang Cristianong mga Krusada batok sa Islam ukon ang Katloan ka Tuig nga Inaway sa ulot sang mga Katoliko kag mga Protestante. Amo ini ang inaway sang mga Hindu batok sa mga Moslem sa ikabeinte ka siglo.” Ano ang nagpadabdab sang nagapadayon gihapon nga kaawayon? Amo ang pagtunga sa India kag Pakistan nga natabo sang 1947. Ang una nga epekto amo ang “daku nga pagbaylohanay sing mga pumuluyo, ayhan amo ang pinakamadamo sa maragtas. Kapin sa 7 ka milyon ka Hindu, nga nahadlok sa paghingabot sa Pakistan, ang nagsalasala sa pagpangita sing dalangpan sa India, kag amo man nga kadamuon sang mga Moslem ang nagpalagyo gikan sa India padulong sa pungsod sang Pakistan. Daku nga kasingki kag patyanay ang ginpatubas sining relihioso nga dumot nga kaupod sining pagbaylohanay sing mga pumuluyo.”—Why Nations Go to War.

Sa bug-os nga maragtas ang mga pari nangin kakumplot sang nagagahom nga kadalagkuan. Sa tion sang inaway, ginbendisyonan sang relihioso nga mga lider ang mga hinganiban kag mga armada sang duha ka bahin sa ngalan sang Dios, samtang masami nga pareho sila sing relihion. Bangod sining pasipala madamo nga tawo ang nagtalikod sa relihion kag sa Dios.

Nasyonalismo—Ang “Balaan nga Pagkamaiyaiyahon” nga Nagabahinbahin

Kon kaisa ang mga tawo indi pabor sa inaway. Kon amo, pasad sa ano madali nga mahaylo sang mga gumalahom ang pumuluyo nga sakdagon ang ila mga tulumuron? Amo ini anay ang palaligban sang Estados Unidos tuhoy sa Vietnam. Gani, ano ang ginhimo sang nagagahom nga kadalagkuan? Si Gal­braith nagsabat: “Ang Inaway sa Vietnam nagpatubas sa Estados Unidos sing labing masangkad nga panikasog nga dihonon ang katilingban [bag-uhon ang opinyon sang publiko] sa modernong mga tion. Ginhimo ang tanan nga masarangan agod ipalutaw nga ang inaway kinahanglanon kag kalahamut-an sa mga Amerikano.” Kag nagatudlo ina sa pinakamahapos nga kasangkapan sa pagpahumok sa isa ka pungsod para sa inaway. Ano ini?

Si Propesor Gal­braith naghatag liwat sing sabat: “Ginpasalop sang mga eskwelahan sa tanan nga pungsod ang mga prinsipio sang patriotismo. . . . Ang pagkondisyon nga nagkinahanglan sa tanan sa pagsakdag sa bandera importante gid agod makuha ang pagpasakop sa pagsulundan sang militar kag ang tuhoy sa luwas.” Ining sistematiko nga pagkondisyon nagaluntad sa komunista nga mga pungsod subong sang sa Nakatundan nga mga pungsod.

Amo sini ang ginpabutyag ni ­Charles Yost, beterano sang Foreign Service and State De­part­ment sang E.U.: “Ang panguna nga kabangdanan sang pagkawalay kalig-onan sang mga pungsod nagapadayon, ang lamang nga butang nga ginapabugal sing labi sang mga pungsod—ang ila soberano nga pagkaindependiente, ang ila ‘balaan nga pagkamaiyaiyahon,’ ang ila indi pagpasakop sa bisan anong interes nga daku pa ukon mataas pa sa ila kaugalingon nga interes.” Ining “balaan nga pagkamaiyaiyahon” ginabilog sa nagabahinbahin nga nasyonalismo, sa malaut nga panudlo nga ang isa ka pungsod superyor sa tanan nga iban pa.

Ang istoryador nga si Arnold Toynbee nagsulat: “Ang espiritu sang nasyonalismo nagapaaslom sang bag-o nga alak sang demokrasya sa daan nga mga botelya sang pagtribotribo.” Sa Power and Immortality, si Dr. Lopez-Reyes nagsulat: “Ang pagkasoberano amo ang daku nga kabangdanan sang inaway; . . . kon indi ini pagliwaton, ang sistema sang pagkasoberano sang mga pungsod kag estado magapadabdab sang Inaway Kalibutanon III.” Ang pagpadaku sa nasyonalismo kag pagkasoberano nagapanghiwala sang sadsaran nga ideya nga kita tanan natungod sa isa ka pamilya sang tawo, walay sapayan sang mga kinatuhayan sa hambal ukon kultura. Kag ina nga pagpanghiwala nagadul-ong sa mga inaway.

Huo, ang mga eksperto makahatag sing tanan nga sahi sang paathag sa kon ngaa ang tawo sistematiko nga nagahikot sa paglaglag sang iya kaugalingon nga sahi. Apang may yara isa ka pangunang kabangdanan nga wala ginasapak sang kalabanan nga komentarista.

Ang Natago nga Kabangdanan sang Inaway

Sa pagbinagbinag sang maragtas sang inaway kag ang mga kabangdanan sini, dapat ilakip ang daku pa nga inaway nga nakaapektar sing daku sa katawhan. Maathag ini nga ginasambit sa Biblia. Ginapakita sining dumaan nga libro nga ang isa ka gamhanan nga espiritu nga tinuga, nga ginsugyot sang makagod nga handum, nagrebelde sa Dios. (Job 1:6-12; 2:1-7) Gin-umpisahan niya ang pagrebelde sa langit kag sa duta kag, upod sa sina, gindala niya ang tawhanon nga pamilya sa paglalis, sa pagkadihimpit, sa sala, kag sa kamatayon. (Genesis 3:1-7) Sa amo, nakilala ni Jesus sang yari sia sa duta ang iya relihioso nga mga kaaway nga nagasiling: “Kamo iya sang inyo amay nga Yawa . . . Sia manugpatay kutob sa ginsuguran, kag wala magtindog sa kamatuoran, bangod nga ang kamatuoran wala sa iya. . . . Butigon sia kag amay sang kabutigan.”—Juan 8:44.

Ining rebelde nga espiritu nga tinuga, si Satanas (buot silingon, Kaaway) nga Yawa (buot silingon, Manugsumbong, Manugpasipala), naggahom kag ginbahinbahin niya ang mga pungsod sa sulod sang linibolibo ka tuig. Natigayon niya ang indi makita nga pagkontrol sa mga pungsod paagi sa politikal nga gahom. Ano ang aton sadsaran sa pagsiling sini? Amo ang kamatuoran nga sang ginsulay niya si Cristo ginpakita niya sa iya ang “tanan nga ginharian sa kalibutan kag ang ila himaya” kag dayon nagsiling: “Tanan ini nga butang ihatag ko sa imo kon magyaub ka kag magsimba sa akon.” Wala ginpanghiwala ni Cristo nga kontrolado ni Satanas ang “tanan nga ginharian sang kalibutan.” Ginsikway niya ang pagsulay, nga nagasiling: “Si Jehova nga imo Dios ang dapat mo simbahon, kag sa iya ka lamang dapat maghatag sing balaan nga pag-alagad.”—Mateo 4:1, 8-10.

Paagi sa tanan nga politikal nga pagdaya kag pagpatalang, ginpatalikod ni Satanas ang katawhan gikan sa lamang matuod nga paagi padulong sa paghidait. Ang kalabanan sang katawhan matutom sa politikal nga mga sistema nga, kon ilaragway, makiawayon. Indi nila mapaluntad ang matuod nga paghidait para sa katawhan bangod yara sila sa idalom sang impluwensia sang sayop nga dios—ang dios nga “nagapatalang sa bug-os napuy-an nga duta”—si Satanas. Busa, maathag nga ginasikway nila ang lamang matuod nga paagi padulong sa paghidait.—Bugna 12:9; 2 Corinto 4:4.

Apang, mahimo mamangkot ikaw, ‘Ano ang matuod nga paagi agod magluntad ang paghidait? Ano ang magapahanabo sina nga pagbalhin? Kag ano ang dapat ko himuon agod mapanubli ina nga paghidait?’ Ang masunod nga artikulo magabinagbinag sina nga mga pamangkot.

[Laragway sa pahina 5]

Si Joseph Goebbels, ministro para sa propaganda kag kasanagan sang pungsod, “lantip nga manugpropaganda sang Nazi nga Pagginahom”

[Ginkuhaan]

U.S. Library of Congress

[Laragway sa pahina 6]

Relihion gihapon ang ginabangdan sang mga inaway, subong ginapakita sang inaway sa ulot sang Iran kag Iraq

[Ginkuhaan]

I. Shateri⁄Gamma-Liaison