Pagbantay sa Kalibutan

“Wala sing Tabako nga Adlaw”

Ang Abril 7, 1988, ginproklamar subong amo ang nahauna sa kalibutan nga “Wala sing Tabako nga Adlaw” sang WHO (­World ­Health Or­gan­i­za­tion). Si Dr. Half­dan Mah­ler, Direktor-Heneral sang WHO, nagsiling nga ang paggamit sing tabako nagadala sing hilaw nga kamatayon sa 2.5 milyones ka tawo kada tuig—halos pareho sa kadamuon sang mapatay kon 20 ka jumbo jet ang mahulog kada adlaw sa isa ka tuig! Si Dr. Mah­ler nagalaum nga kon ang mga tawo mag-untat sa pagpanigarilyo sa isa ka adlaw mangin amo ini ang ila nahauna nga tikang sa pagbuhin ukon sa pag-utod sang pagtabako sing dayon. Ginabuhat sang WHO ang ginabantala sini; wala sini ginatugutan ang bisan sin-o nga magpanigarilyo sa bisan diin sang mga opisina sini. “Ang WHO nangin isa ka organisasyon nga wala sing nagapanigarilyo kutob sang 1987,” siling ni Miss Kinder­mann, opisyal sa impormasyon sang WHO, sa Awake!

Wala sing Tabako nga mga Kompanya sang Eroplano

Ang Disiembre 1, 1987, nagtanda sang adlaw nga gindumilian sang tanan nga domestiko nga mga kompanya sang eroplano sa Aus­tralia ang pagpanigarilyo sa sulod sang eroplano. Ang mga kompanya sang eroplano magabayad sing daku nga mga multa kon indi nila mapatuman ang bug-os nga pagdumili sa pagpanigarilyo, kag ang mga magalalis sa sini sarang mamultahan sing tubtob sa $500 (Aus­tralian). Suno sa The Canberra Times, ang ministro sang transportasyon kag komunikasyon nagsiling: “Nagapanghikot kami sa pagdepensa sa wala nagapanigarilyo nga publiko nga nagalakbay nga wala sing duhaduha nagaantos sing daku nga kapiot kag kabudlay—makapamatuod ako sa sina, ako mismo isa sa ila.”

Pagpuasa sa TV

Natukiban sang Aleman nga mga pamilya ang mga bentaha sang ginatawag nga pagpuasa sa TV. Nagreport tuhoy sa eksperiensia sang 80 ka lalaki, babayi, kag kabataan sa West­phalia nga namat-od para sa “apat ka semana nga wala sing TV,” ang Aleman nga pamantalaan nga Augs­bur­ger Allgemeine Zeitung nagsiling: “Ang hapon kag gab-i nagbalhin sing bug-os. Ang libre nga tion ginagamit na karon sa kapin ka mapatubason nga paagi, kag may kapin nga personal nga inisyatibo kay sang una.” Ang tion nga wala sing TV napamatud-an nga isa ka dayon nga benepisyo. Ang kalabanan nga nagpakigbahin sa sini nagpaathag: “Tuhay na karon ang amon batasan sa pagtan-aw. Kapin na kami ka mapilion; talagsa na lang kami nagatan-aw kag masami nga ginapatay namon ang TV.”

Pag-ilis sing Utok

Ang nagligad nga Septiembre amo ang nahauna nga tion nga ginsaylo sang mga doktor ang tisyu sang sibudbod sa utok sang duha ka adulto nga nagamasakit sing Par­kin­son’s dis­ease. Ang isyu sining karon lang sang The New England Journal of Medicine nagreport nga ang tisyu gikan sa utok kag sa adrenal ­gland sang bag-o lang ginhulog nga 13 ka semana nga sibudbod amo ang gingamit. Ang dramatiko nga paagi sang medisina natabo sa La Raza Med­ical Center, Mex­ico City. Ining mga eksperimento nagkuha sang etikal nga mga pamangkot tuhoy sa paggamit sa tisyu sang sibudbod subong porma sang medikal nga pagbulong gikan sa arena sang teoritiko nga pagdebate kag padulong sa aktuwal nga terapiya.

Daku nga Yelo

Ang yelo nga 305 metros kadamol, 40 kilometros kasangkad, kag mga 160 kilometros kalaba natisping gikan sa Ant­arc­tica sang nagligad nga Oktubre. Ang yelo—mga doble sa kadakuon sang estado sang ­Rhode Is­land—amo ang pinakadaku nga yelo nga nakit-an kutob sang 1963. Ginabanta sang mga eksperto nga napulo ka tuig ang mahinguyang sang yelo antes makalab-ot sa dagat. Ginaton-an sang sientipiko ang mga yelo agod mahibaluan kon bala ginapainit sang polusyon ang atmospera sang duta kag nagatuga sing ginatawag nga green­house nga epekto. Ina nga kainit makapatunaw sa yelo, nga may katalagman nga ang pagdaku sang tubig sing punto sies metro lamang sa nibel sang dagat makapabaha sa kalabanan sang dalagku nga mga pantalan sa bilog nga kalibutan.

Mga Balatian sang mga Nagahinupang

Ang paggamit sing alkohol, tabako, kag mga droga may daku gid nga impluwensia sa mga pamatan-on sa Pransya nga nagaedad sing 16 tubtob 18. Amo sini ang nasapwan sang pagsurbe sang ­French In­sti­tute of ­Health and Med­ical Re­search. Suno sa surbe, “40 porsiento sang mga solterito kag 28 porsiento sang mga lin-ay ang nagapanigarilyo sa dimagkubos napulo ka sigarilyo kada adlaw,” report sang pamantalaan nga Le Monde sa Pransya. “Singkwentay-dos porsiento sang mga solterito kag 21 porsiento sang mga lin-ay ang regular nga nagainom sing alkohol. Amo man nga proporsion ang nagakahubog sing tatlo ka beses kada tuig.” Subong man, ginpakita sang surbe nga “26 porsiento sang mga solterito kag 16 porsiento sang mga lin-ay ang nakatilaw sang ginadumilian nga mga droga.” Napamatud-an sang mga mananalawsaw sa in­sti­tute ang kaangtanan sang pagsandig sa alkohol kag sang paggamit sing mga droga sang mga pamatan-on. Nagsiling sila nga “ang handum liwat sa pagpahubog samtang bata pa isa ka daku nga palatandaan nga gamiton sa ulihi ang ginadumilian nga mga droga.”

Kulang sing Doktor sa Aprika

Suno sa report sang WHO (­World ­Health Or­gan­i­za­tion), ang kadamuon sang mga doktor sa Aprika nagnubo tubtob sa isa ka doktor lamang para sa 10,000 ka tawo sa tion sang 1980-86. Sa pagpatuhay, ang nabase sa London nga Panoscope nga magasin nagsiling nga “sa industriyalisado nga kalibutan, tuman kadamo nga medikal nga mga katapo ang ginahanas, kag madamo ang wala sing trabaho ukon wala ginapatrabaho sing bug-os.” Sa Europa, halimbawa, nadugangan pa karon sing 24 ang kadamuon sang mga doktor, mga dentista, kag mga parmasista para sa kada 10,000 ka pumuluyo sang sa Aprika.

Indi Ako Pagkalimti

Samtang nagaselebrar sing piesta opisyal, ang isa ka Hapones mahimo makibot sa pagbaton sing sulat gikan sa isa ka patay na nga paryente. Ang pagdul-ong sing sulat, nga ginatawag Heav­en­ly Mail Serv­ice, wala sing kaangtanan sa kalibutan sang mga espiritu. Para sa bayad, ang isa ka kompanya sa Nagoya, Hapon, nagabaton sing mga order gikan sa tigulang nga mga tawo nga nagasalig sa ila sa pagdul-ong sa tion sang pinasahi nga mga adlaw sing mga panamyaw, mga regalo kag mga mensahe kon patay na sila. Ang bili sang isa ka sulat gikan sa “langit” 10,000 ka yen ($75, U.S.) Para sa mga butang nga idul-ong pagligad sang isa ka tuig, may interes nga ginasukot nga 18 porsiento kada tuig. Busa, ang isa ka sulat nga idul-ong pagligad sang napulo ka tuig magabili sing daku nga 55,442 ka yen ($414, U.S.). Takus bala ini sa sini? Ang presidente sang kompanya nagapaathag: “Kapin kag kapin nga mga tawo ang luyag makapat-od nga ginapaliton nila ang ila mga handumanan, subong man pamatuod nga sila nagkabuhi anay, sa ila kabataan kag mga apo bisan pa patay na sila.”

“Mga Dote sang Kamatayon”

Tuhoy sa adlaw-adlaw nga mga report sa mga pamantalaan sa India tuhoy sa mga lin-ay nga ginasunog, siling sang The Economist sang London, “kinaandan nga ihibalo nga madamo, ayhan ang kalabanan, mga dote sang kamatayon.” Amo sini ang resulta bangod wala makontento ang pamilya sang bana sa dote nga ginbayad. Kon kaisa ang pamilya sang nobya indi makasarang sa pagbayad sang kantidad nga ginkasugtan, ukon kapin nga kuwarta ang ginapangayo sa tapos sang kasal. Nagahatag ini sing daku nga problema sa bag-o nga asawa kag sa iya amay. Ang iban nga mga asawa ginatiklod nga maghikog kon indi mabayaran ang kantidad, ukon mahimo nga patyon sila agod kapin nga kuwarta ang mapasulod sang masunod nga asawa. “Madamo nga mga amay ang nalubong sa utang,” siling sang report. “Indi katingalahan nga ang isa ka tawo nga may lima ka anak nga babayi kag wala sing anak nga lalaki nagbatyag nga ginsumpa sia.”

“Brown Dwarf”?

Nakatukib ang mga sientipiko sing malig-on nga ebidensia sa daw tulad-planeta nga butang nga nagalibot sa isa ka bituon nga kubos sa 50 ka light-years gikan sa duta, report sang Britaniko nga balasahon nga Nature. Kon supurtahan ang natukiban sang dugang pa nga pagpanalawsaw, mangin amo ini ang nahanuna nga napamatud-an nga “­brown ­dwarf,” katunga-planeta, katunga-bituon nga tuhoy sini ang mga astronomo naghimo sing teoriya sa mga dekada na apang wala gid nila makita. Ginalaragway sang mga sientipiko, gikan sa University of Cal­i­for­nia sa Los Ang­el­es kag sa University of Ha­waii, ang gas nga butang subong mas daku sa bisan diin sa siam ka planeta sang aton sistema solar. Ang ­brown ­dwarf mahimo nga mangin amo man ang nahauna tulad-planeta nga butang nga nakilal-an sa guwa sang aton sistema solar.

Mahal Bangod sa Kalidad

Ang isa ka botelya sang Aleman nga alak nga sang 1735 pa—ayhan “ang pinakalaon nga mainom nga puti nga alak sa kalibutan”—ginpasubasta kasan-o lang sa monasteryo sa Eber­bach, Alemanya. Ang pila ka tulo bastante na sa pagpukaw sa panabor sang mga mapili sa pagkaon. “Ang kahumot, kaamyon kag sabor wala sing kaanggid,” siling sang eksperto nga si Rob­ert Eng­lert, suno sa Aleman nga pamantalaan nga Schweinfurter Tagblatt. Ginsiling kono nga ang kopa nga ginsudlan sang alak nga wala na sing unod nagpadayon sa pagpaamyon sa hangin sa sulod sang mga inoras sa tapos sadto, nga nagasakdag pa sa ekselente nga kalidad sang ika-18 ka siglo nga alak. Ginbakal sang taga-Canada nga negosyante ang isa ka botelya sang laon nga alak sa 53,000 ka Aleman nga ­marks ($33,390, U.S.).