Pagbantay sa Kalibutan

Hilo sa Hangin

Ang Fed­eral Office of ­Health sang Alemanya nag-usisa sang 3,000 ka puluy-an kag nakadangat sa “makahaladlok” nga konklusion. “Bisan sa salas, sa banyo, ukon sa kusina—may hilo sa hangin!” report sang Aleman nga pamantalaan nga Hamburger Abendblatt. Ang makahalalit nga mga butang nagapanago sa yab-ok, sa pintura, sa wall­paper, sa radyetor, sa mga hapin sa salog, sa mga inugtinlo, sa mga inugpiswit, sa mga kosmetiko, kag sa mga kasangkapan. Ginarekomendar sang mga eksperto ang maayo nga bentilasyon sa sulod sang puluy-an, paggamit sing kubos ka makahalalit nga mga produkto sa pagpatindog, kag maghikot sa gilayon suno sa duna nga mga reaksion sang inyo ilong subong ‘temprano nga kasangkapan sa pagpaandam—kon pirme ini nagakatol, mag-andam!’

Bulong Agod Matipigan

Sa panikasog nga salbaron ang minilyon ka libro sa Britaniko nga Librarya, ang mga mananalawsaw sa University of Sur­rey nakatukib sing “paagi sa pagbulong sa mga libro sing dululungan agod mapabakod ang papel kag maamligan batok sa palaabuton nga halit gikan sa asido” nga makapudpod, report sang The Independent sang London. Gintawag nga graft-po­lym­er­i­zation, ang proseso isa ka “metodo sang pagsamo sang mahumok kag bag-o tulad-plastik nga mga molekula sa madali mapugday nga mga butang nga nagahuman sa isa ka malapad nga panid sang papel.” Ang daan nga mga metodo sang pagbulong nagkinahanglan nga ang mga libro bulngon sing isa-isa sa bili nga £50. Apang, sa sining bag-ong metodo, ang mga mananalawsaw nagalaum sa pagbulong sing tubtob sa 200,000 ka libro kada tuig sa bili nga £6 lamang sa kada libro.

Nahuol nga Pamatan-on

Sa nagligad nga napulo ka tuig, ang ginaulser nga kabataan sa Hapon nagdamo. Suno sa pamantalaan nga Maini­chi Shim­bun, ang pagdugang labi na nga talalupangdon sa kabataan nga kubos sa napulo ka tuig ang edad. Ang rason? Si Akio Tsunoda, direktor sang Kanagawa ­Child Med­ical Center, nagsiling nga madamo sang ulser ang mahimo gid nga gintuga sang kahuol. Ginreport nga ang kuatro-anyos nga bata nga lalaki gin-ulser sang ginpilit sia sa pagsaulo sing 1,200 ka karakter sang Inintsik. Ang ulser sa tiyan sang singko-anyos nga bata nga babayi nabulong sang mag-untat sia sa pagtuon sing piano kag sa pagtuon sa eskwelahan para sa mas madasig nga pagtuon. Samtang inang ekstra nga mga hilikuton, mga problema sa pamilya, kag ang “pagpangdaugdaug sa eskwelahan” ginsambit subong posible nga mga kabangdanan, ang mga mananalawsaw nagsiling nga ang pila ka kaso nagpabilin nga indi mapaathag.

Droga: Mga Lapsag, mga Tin-edyer, kag Krimen

● Ang mga mananalawsaw nagapaandam karon tuhoy sa “isa ka epidemya nga nahalitan nga mga lapsag, ang iban sa ila mahimo nga mahalitan tubtob buhi bangod ang ila iloy naggamit sing co­caine bisan sa malip-ot lamang nga tion sang nagamabdos sia,” report sang The New York Times. Ang iban sang labing malain nga mga epekto nagakatabo kon ang droga gingamit sa tion sang nahauna nga tatlo ka bulan sang pagmabdos, sa masami antes marealisar sang iloy nga nagamabdos sia. Bisan ang isa lamang ka co­caine makatuga sing dayon nga halit sa kiring bangod ang ikaduha nga produkto sang droga, ang nor­co­caine, nagapabilin sa am­niotic ­fluid kag sulit-sulit nga ginahalitan ang nagatubo nga bata. “Ang mga epekto nagalakip sang kunol nga pagtubo, matig-a nga mga batiis, sobra nga pagkaburingot, huyog sa pag-untat ginhawa nga may daku nga katalagman nga mapatay samtang nagakatulog, kag, sa grabe nga mga kaso, nadisporma nga mga organo sang kinatawo kag sang pag-ihi, kulang sing diutay nga tinai kag ­stroke kag kuyap,” siling sang Times. Ang surbe sa 36 ka ospital sa E.U. nagpakita nga tubtob sa 11 porsiento sang nagamabdos nga mga iloy ang nagapadayag sang ila wala pa matawo nga kabataan sa ginadumilian nga mga droga.

● Ang masangkad nga walo-ka-tuig nga pagtuon sang duha ka propesor sa sikologo sa University of Cal­i­for­nia nagpalig-on nga ang lakas nga paggamit sing droga sang mga tin-edyer nagadul-ong sing direkta sa madamo nga problema kon mag-adulto sila. “Ang mga pamatan-on nga nagaabuso sa droga mas madali magdiborsio, wala sing kasigurohan sa trabaho, nagahimo sing mas serioso nga mga krimen kag sa kabilugan indi malipayon sa ila personal nga kabuhi kag mga relasyon,” siling ni Mi­chael New­comb, kaupod nga awtor sang pagtuon. Samtang indi mapaktan kon sin-o sa mga pamatan-on nga nagasugod sa pag-eksperimento sa droga ang mangin lakas nga manuggamit, “ang mga mananalawsaw nagasiling nga ang maragtas sang pamilya sa alkoholismo kag ang kakulang sing mahigugmaon nga relasyon sa ulot sang ginikanan kag anak mahimo nga nagapaandam nga mga sinyas,” siling sang U.S.News & World Report nga magasin. “Dapat bantayan sing maayo sang mga ginikanan ang panimuot sang ila mga anak kag magpadala sa ila pirme sing mensahe paagi sa ila mismo indi pag-abuso sa droga kag sa alkohol.”

● “Ang kaangtanan sa ulot sang paggamit sing droga kag sang krimen hinali nga nagtaas sa sulod sang 12-ka-tuig nga kalawigon nga natapos sang 1986,” siling sang The New York Times, sa pagkomento sa isa ka report nga ginpaguwa sang Bu­reau of Jus­tice Sta­tis­tics sang Jus­tice De­part­ment sang E.U. “Mga 35 porsiento sang mga bilanggo sa mga bilangguan sang estado sa bug-os nga pungsod sang 1986 ang yara sa idalom sang impluwensia sang ginadumilian nga droga sang makahimo sila sing krimen nga nagdul-ong sa ila pagkabilanggo.” Sang nagligad nga 12 ka tuig, 25 porsiento ang nakahimo sing krimen samtang sa idalom sang impluwensia sang droga. Natukiban man sang surbe nga mga 60 porsiento sang regular nga nagaabuso sa maisog nga droga ang wala maghimo sini tubtob sa tapos sang una nga pagdakop sa ila. Dugang pa, 13 porsiento sang mga bilanggo ang naghimo sing krimen subong sang pagpanaka sa balay, pagpangawat, kag pagpangawti agod una sa tanan sakdagon ang ila pagkagiyan sa droga. Sa kabilugan, mga 50 porsiento sang mga bilanggo bangod sa amo nga mga sala ang nagagamit anay sing ginadumilian nga droga kada adlaw.

‘Iya ni Jehova’

Ang Israel Museum sa Jerusalem may bag-o nga pasundayag: ang kamalagku kadaku nga tiposo nga granada nga kuno naghalin sa templo ni Hari Solomon. “Ang isa ka relikya nga naghalin sa Jerusalem sini nga semana amo lamang ang nabilin nga saksi sa mahimayaon nga templo sang Israel,” siling sang museo sang nagligad nga Agosto. Ang duag-krema nga granada natigiban sing dumaan nga Hebreong mga tinaga nga: “Iya sang Templo ni Jehova, balaan sa mga saserdote.”

Labing Maayo nga Dalangpan

Ang isa sang wala ginapaabot nga resulta sang pagtunga sa Korea sa duha ka bahin amo ang pagtuga sing santuaryo sang ilahas nga mga sapat sa DMZ (de­mil­i­ta­rized zone). Bisan pa kon kaisa ang mga soldado nagakadto sa sining apat ka kilometro nga duta nga nagatabok sa pungsod, ang pagpangayam estrikto nga ginadumilian. “Tama kahuol ang kahimtangan,” siling sang kolumnista nga si S. Chang sa Daily Yomiuri sang Hapon, “nga bisan ang isa lamang ka lupok sa nagtalang nga sapat ukon pispis mahimo tunaan sang pagluthanganay sang tignapulo ka libo ka tropa sang duha ka bahin.” Ang resulta amo ang malinong nga duta nga wala sing tag-iya nga sa diin nagadamo ang mga sapat. Sing labi na, ang mga wild boar, roe deer, bad­gers, kag madamo nga sari sang pispis kag mga isda sa tab-ang nagadamo. Ang nagasaylosaylo nga mga pispis nagapanong diri, kag bisan ang malapit na maubos nga mga espesyi nakasapo sing dalangpan diri. Bangod sang duha ka armada nga nagapugong sa mga tawo sa pagkadto diri, ining maalam nga mga sapat nakakita sang mahimo gid sa karon amo ang isa sang labing may kalig-onan nga puluy-an sa kalibutan para sa mga ilahas nga kabuhi.

Mapisan nga mga Swiso

Bisan pa ang mga tawo sa kaingod nga mga pungsod nagapangabudlay sing lakas sa pagpanubo sang edad sang pagretiro kag sa pagbuhin sang kalawigon sang pagtrabaho sa sulod sang semana, ginsakdag sang mga Swiso ang ila reputasyon subong lakas magpangabudlay nga mga tawo. Paano? Sa isa ka ref­er­en­dum kasan-o lang sa bug-os nga pungsod, nagbotar sila nga indi pagpanubuon ang edad sang pagretiro halin sa 65 pa 62 para sa mga lalaki kag halin sa 62 pa 60 para sa mga babayi. Sa nauna nga ref­er­en­dum, nangindi sila nga buhinan ang ila oras sang pagtrabaho kada semana tubtob sa 40 ka oras, kag ginpangindian pa gani nila ang dugang nga ikalima nga semana sang may suweldo nga bakasyon.

“Pagkagiyan sa ‘Drama’ sang mga Kiring”

Sa isa ka guwa sining karon lamang sang Lancet, isa ka balasahon sa medisina sang Britanya, ang Irlandes nga mananalawsaw sa medisina nga si Peter Hep­per nagreport tuhoy sa panimuot nga iya napanilagan sa tunga sang mga bag-o matawo sa isa ka pagtuon nga iya ginlaragway subong “pagkagiyan sa ‘drama’ sang mga kiring.” Sa isa ka sulat sa editor sadto nga balasahon, report sang Los Angeles Times, si Hep­per nagsiling nga ang mga bata sang mga babayi nga regular nga nagatan-aw sing drama sa telebisyon sa tion sang pagmabdos nagapakita gilayon sing reaksion sa una nga mga bahin sang drama paagi sa pagsentro sing bug-os nga igtalupangod sa telebisyon subong ginahalinan sang tunog.