Ang Palaabuton sang Relihion Bangod sang Nagligad Sini

Bahin 2—2369-1943 B.C.E.—Ang Mangangayam, ang Torre, kag Ikaw!

“Isa lamang ang relihion, bisan pa isa ka gatos ang bersion sini.”—George Bernard Shaw, Irlandes nga manunulat sing drama (1856-1950)

SANG gintuga ang tawo, subong man sa tapos sang Anaw sang adlaw ni Noe, matuod nga isa lamang ang relihion. ‘Apang ngaa,’ mahimo ipalibog mo, ‘ginatos—kag kapin pa—ang bersion sini karon?’

Agod mahibaluan ini, iliso naton ang aton igtalupangod kay Nimrod, isa sang mga apo sa tuhod ni Noe. Tuhoy sa iya ang Biblia nagasiling: “Sia nahauna nga gamhanan sa duta. Sia gamhanan nga mangangayam batok kay Jehova. . . . Ang pamuno sang iya ginharian amo ang Babel kag Erec kag Acad kag Calne, sa duta sang Sinar. Gikan sa sadtong duta nagkadto sia sa Asiria kag nagpatindog sang Ninibe kag sang Rehobot-Ir kag sang Cala.”—Genesis 10:8-11.

Sanglit si Nimrod “nahauna nga gamhanan sa duta,” maathag nga ginsuguran niya ang isa ka butang nga bag-o. Apang ano? Ang mga tinaga nga “pamuno sang iya ginharian” nagahatag sa aton sing ideya. Kon si Nimrod may ginharian, nian pat-od nga nangin hari sia, isa ka manuggahom. Gani ang komentaryo sa Aleman nga Biblia ni Dr. Au­gust Kno­bel husto sa pagtawag sa iya “ang nahauna nga manuggahom sa tapos sang Anaw,” nga nagapaathag nga wala sing isa nga kaangay niya nga nagluntad sang una. Sing nagakahisuno, ang The Bible in Living English nagabadbad sang Genesis 10:8: “Sia ang nahauna nga nangin manuggahom sa duta.”

Naggahom si Nimrod batok sa Manunuga, nga wala gid magtuyo nga ang mga tawo maggahom sa ila kaugalingon. Kag sang “nagkadto sia sa Asiria,” ginpasangkad ni Nimrod ang iya politikal nga teritoryo, mahimo sing pilit paagi sa mga armas. Kon amo, naghimo ini sa iya nga isa ka “gamhanan nga mangangayam” indi lamang sang mga sapat kundi sang mga tawo man.

Nagluntad Gid bala si Nimrod, kag ang Torre?

“Ang mga eskolar nagtinguha, nga wala sing kadalag-an,” siling sang Collier’s Encyclopedia, “sa pagkilala kay Nimrod sa pila ka dumaan nga mga hari, mga baganihan, ukon mga dios, lakip sa ila si Merodach (Marduk), dios sang mga Asirianhon kag mga Babilonianhon; si Gilgamesh, isa ka Babilonianhon nga baganihan nga kilala subong mangangayam; kag si Orion, isa ka mangangayam sa Klasikal nga mitolohiya.” Gani ang Aleman nga balasahon nagbaton nga sa kamatuoran “wala kita sing nahibal-an nahanungod sa iya luwas sa ginatanyag sang kasaysayan sang Biblia.”

Apang, nagluntad si Nimrod. Ang Arabe nga tradisyon nagasambit sa iya. Ang iya ngalan, subong Nimrud ukon Nimroud, yara sa mga ngalan sang mga duog sa Malapit nga Sidlangan. Ang mga binalaybay sang mga Su­me­rian­hon kag mga Akkadianhon nagasugid sang iya isganan nga mga buhat. Kag ang Judiyong istoryador nga si Jo­se­phus nagapatuhoy sa iya sa ngalan.

Bangod sini ang politikal nga sistema ni Nimrod, nga gintuyo sa pagbulos sa matarong nga paggahom sang Dios, nakatigayon sing relihioso nga dagway. Ang katawhan nagsugod sa pagtukod sing “isa ka torre nga ang iya ukbong maglambot sa mga langit” sa ‘paghimo sing ngalan para [sa ila kaugalingon],’ indi para sa Dios.—Genesis 11:4.

Bisan pa wala makilal-i sang mga arkeologo ang dumaan nga mga kagulub-an subong pat-od nga amo ang Torre sang Babel ni Nimrod, nakatukib sila sing kapin sa isa ka dosena sang magkaanggid nga mga tinukod sa Mesopotamia. Sa kamatuoran, ini nga sahi sang torre anggid sa arkitektura sang templo didto. Ang libro nga Paths of Faith nagasiling nga ang mga templo sang mga Babilonianhon “nasentro sa ziggurat, nga isa ka tinukod nga korte piramid kag may altar sa ibabaw.” Nagadugang ini: “Kaanggid sa relihioso nga mga edipisyo halin sa mga piramid sang Egipto tubtob sa mga stupa sang India ukon mga pagoda sa kalibutan sang mga Budhista, ang ziggurat . . . mahimo nga amo ang madugay nga katigulangan sang may torre nga simbahan.”

Ang Aleman nga arkeologo nga si Walter Andrae nagkutkot sing masangkad sa sini nga duog sa pamuno sang ika-20 nga siglo. Ang altar sa ibabaw sang ziggurat, sulat niya, ginadumdom nga amo “ang gawang . . . nga paagi sa amo ang Dios sang langit nagapanaug sa hagdan sang ziggurat agod makalab-ot sa iya puluy-an sa duta.” Indi katingalahan nga ang mga pumuluyo sang Babel nagapangangkon nga ang ngalan sang ila siudad nagakahulugan sing “Gawang sang Dios,” nga ginkuha sa Bab (gawang) kag ilu (Dios).

Apang may yara dugang pa nga mga rason sa indi pagduhaduha sa kasaysayan sang Biblia nahanungod kay Nimrod kag sa iya torre, subong aton makita pa.

Ang mga Resulta Naglab-ot sa Imo

Si Nimrod, ang nahauna nga nagsamo sang relihion kag politika, amo ang nangin sulundan sang tanan nga pagsamo kaangay sini. Nahamuot bala ang Dios sa sini? Ang prinsipio nga ginsambit sang ulihi sa Biblia nga “ang maayo nga kahoy indi makapamunga sing malain nga bunga, ukon ang malain nga kahoy sing maayo nga bunga” malapit na matuman.—Mateo 7:18.

Sa ginsuguran, ang tanan nga pumuluyo sang duta nagahambal sing isa ka hambal.a Apang sang ginsugdan ni Nimrod kag sang iya mga sumalakdag ang pagtukod sining torre sa Babel, ginpakita sang Dios ang Iya kaakig. Aton mabasa: “Gani ginpaaplaag sila ni Jehova gikan didto sa kadaygan sang bug-os nga duta, kag ginbayaan nila ang pagtukod sa siudad. Busa gintawag ang ngalan sini Babel [gikan sa ba-lalʹ, nga nagakahulugan “sa paggumon”], bangod nga didto gingumon ni Jehova ang hambal sang bug-os nga duta.” (Genesis 11:1, 5, 7-9) Pat-od nga napaslawan gid ang mga manunukod sang sa hinali indi na nila mahambalan kon ano ang natabo, labi na sa kon ngaa natabo ini! Wala sing duhaduha madamo nga teoriya ang ginhuman, kag ang pagkananuhaytuhay sini nagdaku pa bangod indi maghangpanay ang mga grupo sang hambal.

Sang mag-aplaag ining mga grupo sa nanuhaytuhay nga bahin sang duta, gindala nila ang ila relihioso nga mga teoriya. Sa pagligad sang tion, ining mga ideya, bisan pareho sa sadsaran, ginkoloran sang lokal nga tradisyon kag mga hitabo. Gikan sa “isa lamang ka relihion” nag-utwas wala madugay ang “isa ka gatos ka bersion sini.” Sing maathag, malain ang nangin resulta sining nahauna nga eksperimento sa relihion kag politika.

Ang mga resulta sini naglawig sing mga siglo kag nalab-ot ka, isa ka kamatuoran nga mahangpan mo kon hambalan mo ang relihion upod sa isa ka tawo nga lain sing relihion. Bisan ang kinaandan nga relihiosong mga tinaga subong sang “Dios,” “sala,” “kalag,” kag “kamatayon” nagakahulugan sing tuhay nga mga butang sa tuhay nga mga tawo. Nagakaigo gid ang mga pulong sang Ingles nga eskolar nga si John Selden, nga sang 300 ka tuig nga nagligad nagsiling: “Kon ang bagay nausisa sing maayo, indi ka makakita sing tatlo [ka tawo] bisan diin nga pareho sing relihion sa tanan nga punto.” Amo ini ang pinanubli sang katawhan, bangod lamang sadtong gamhanan nga mangangayam sang una nga wala makahuman sang iya torre bangod wala sing pagpakamaayo sang Manunuga.

Modernong mga Bilin Gikan sa Babel

“Wala sing isa sa mga relihion nga nakilal-an naton ang may subong kadamo nga dios sa mga Sumerianhon, mga Asirianhon, kag mga Babilonianhon,” siling sang awtor nga si ­Petra Eisele. Nagahambal sia tuhoy sa 500 ka dios, kag siling niya ang pila sang mas malaba nga mga listahan nagaunod sing tubtob sa 2,500 ka ngalan. Sang ulihi, sa pagligad sang tion, “gin-areglar sang opisyal nga mga teologo sang Babilonia ang hirarkiya sang mga dios, kag ginbahinbahin sila sa tigtatlo-tatlo,” siling sang New Larousse Encyclopedia of My­thol­o­gy. Ang isa sang kilala nga tatlo ka dios amo sanday Anu, Enlil, kag Ea. Ang isa pa gid amo ang mga dios sang mga bituon nga sanday Sin, Shamash, kag Ishtar, nga kilala man subong Astarte, ang iloy kag diosa nga konsorte ni Tammuz.

Si Marduk, ang labing kilala nga dios sang Babilonia, nga sang ulihi gintawag nga Enlil ukon Bel, isa ka dios sang inaway. Ang Paths of Faith nagasiling nga ini “isa ka relihiosong pagkilala sa maragtason nga kamatuoran nga ang inaway amo ang gin-atipan sang Babilonianhon nga mga alagad sang mga dios.” Ang isa ka gamhanan nga mangangayam kaangay ni Nimrod, nga nagpangayam sing tawo kag sapat, lohiko nga nagsimba sa isa ka dios sang inaway, indi sa “Dios sang gugma kag paghidait” nga ginapatuhuyan sang Biblia.—2 Corinto 13:11.

Makatilingala nga ang mga dios sang mga Babilonianhon kag mga Asirianhon “tawo,” nga may pareho nga mga kinahanglanon kag mga kailigbon sa mga mamalatyon. Nagdul-ong ini sa pagsugod sang relihioso nga mga rito kag mga buhat, subong sang pagpakighilawas sa templo, nga indi gid mapatihan nga naghalin sa Dios.

Ang pagpanghiwit, pagpaguwa sing demonyo, kag astrolohiya mga bahin man sang relihion sang Babilonia. Si ­Petra Eisele nagsiling nga “posible nga ang pagkabuang sang Nakatundan sa pagpanghiwit . . . naghalin sa Caldea.” Kag ang mga Babilonianhon makatilingala nga nag-uswag sa pagtuon sang astronomiya samtang ginatinguhaan nila nga basahon ang palaabuton sang mga bituon.

Ang mga taga-Mesopotamia nagtuo man sa pagkadimamalatyon sang tawhanon nga kalag. Ginpakita nila ini paagi sa paglubong sang mga butang upod sa patay agod magamit nila sa pihak nga kinabuhi.

Karon, binagbinaga sa makadali ang pila sang dalagku nga mga relihion subong. May nahibaluan ka bala nga nagatudlo nga ang tawhanon nga kalag indi mamalatyon, nga nagatudlo nga ang Dios isa ka trinidad sang tatlo ka dios sa isa, nga nagatugot sang imoralidad sa tunga sang iya mga katapo, nga nagabuylog sa politika, ukon nga ang mga katapo niya handa sa paghalad sang ila kabuhi sa dios sang inaway sa baylo nga sa Dios sang paghidait? Kon amo, nakilala mo ang modernong tulad-anak nga mga organisasyon sang Babel, nagauswag pa nga relihiosong mga bilin sang mga adlaw sang torre ni Nimrod. Sing nagakaigo, ang ngalan nga “Babilonia” ginagamit sa Biblia sa pagpatuhoy sa bug-os ka­libutan nga emperyo sang dimatuod nga re­lihion.—Tan-awa ang Bugna, kapitulo 17 kag 18.

Sa pagkamatuod, indi tanan nga tawo sa tapos sang Anaw naapektohan sang pagkagumon sa Babilonianhon nga mga relihion. Halimbawa, ginhuptan ni Abraham, nga natawo sa ikanapulo nga kaliwatan gikan kay Noe, ang matuod nga pagsimba. Nakigkatipan ang Dios sa sining kaliwat ni Sem, kag ginsaaran sia sa Genesis 22:15-18 nga ang tanan nga pamilya sang duta sa isa ka matuod nga relihion pakamaayuhon. Ining katipan mahimo gid nga nagpanghikot sang 1943 B.C.E., nga nagkahulugan nga ang mga linya sang pagsumpakilay sa ulot sang “isa lamang ka [matuod] nga relihion” kag ang “ginatos ka bersion” sang dimatuod nga relihion kapin pa nga magadukot karon. Ang indi malipatan nga pag-engkwentrohanay sang duha mahanabo sa indi madugay.

[Mga footnote]

[Kahon sa pahina 16]

Mga Leyenda nga Kaanggid sa Kasaysayan sang Biblia

Ang mga tawo sa naaminhan sang Burma nagapati nga ang tanan sa ginsuguran “nagapuyo sa isa ka daku nga minuro kag may isa ka hambal.” Nian nagsugod sila sa pagtukod sing isa ka torre nga magalambot sa bulan, nga nagkinahanglan nga magtrabaho sila sa lainlain nga mga nibel sang torre, sa amo wala na sila maghibal-anay. “Amat-amat [sila] nga nakatigayon sing tuhay nga mga batasan, mga kinabatasan, kag mga panghambal.” Ang mga Yenisei Ostyak sa naaminhan sang Siberia nagasiling nga naluwas sang mga tawo ang ila kaugalingon sa tion sang anaw paagi sa mga kahoy kag mga balsa. Apang ginpaaplaag sila sang mabaskog nga amihan amo kon ngaa “sa tapos sang Anaw, nagsugod sila sa paghambal sing lainlain nga mga hambal kag nagporma sing lainlain nga katawhan.”—“The Mythology of All Races.”

Ang nahauna nga mga Aztec nagtudlo nga “sa tapos sang Anaw nagtukod ang isa ka higante sing isa ka artipisyal nga bungyod nga nagalambot tubtob sa mga panganod, amo kon ngaa naakig ang mga dios, kag nagpadala sing kalayo ukon bato gikan sa langit.” Suno sa Maya, si Votan, ang nahauna nga tawo, nagbulig sa pagtukod sing daku nga balay nga lambot sa langit, kag nangin amo “ang duog nga sa diin ginahatagan sang Dios ang tagsa ka tribo sing pinasahi nga hambal.” Kag ang mga Maidu Indian sang Cal­ifor­nia nagasiling nga “sa tion sang seremonya para sa lubong, [ang tanan nga katawhan] hinali nga naghambal sing lainlain nga hambal.”—“Der Turmbau von Babel” (Ang Pagtukod sa Torre sang Babel).

Ang mga leyenda kaangay sini nagasakdag sa ginasiling sang awtor nga si Dr. ­Ernst Böklen nga “nagaluntad ang labing daku nga posibilidad nga ang Genesis 11 kag ang may kaangtanan sa sini nga mga sugilanon nga naghalin sa iban nga katawhan napasad sa maragtas nga natabo gid.”

[Kahon sa pahina 17]

Naghalin Bala ang Krus sa Babilonia?

Ang “Babilonia,” “Caldea,” kag “Mesopotamia” nagapatuhoy tanan sa isa ka duog nga amo karon ang Iraq. Si Julien Ries sang Université Catholique de Louvain-la-Neuve sa Bel­gium nagsulat: ‘Ang krus yara sa dumaan nga mga kultura sang Asia, Europa, Naaminhan nga Aprika, kag sa Amerika [lakip] ang Mesopotamia [nga sa diin] ang krus nga may apat ka alangay nga butkon amo ang tanda para sa langit kag sa dios nga si Anu.’ Ang “Expository Dictionary of New Testament Words” kapin ka espesipiko, nga nagasiling nga ang krus “naghalin sa dumaan nga Caldea, kag gingamit subong simbulo sang dios nga si Tammuz (sa korte sang mistiko nga Tau, ang una nga letra sang iya ngalan).” Gani ang krus maathag nga nagsugod sa wala pa ang Cristianong tion. Ang iban nagasiling nga si Tammuz, nga gintawag man Dumuzi, isa ka hari sa ginsuguran kag ginsimba sang mapatay sia. Halimbawa, si O. R. Gurney nagsulat sa “Journal of Semitic Studies”: “Si Dumuzi sa ginsuguran isa ka tawo, isa ka hari sang Erec.” Mahimo ayhan nga nagapatuhoy ini kay Nimrod, nga sa iya ang Biblia nagasiling, “Ang pamuno sang iya ginharian amo ang Babel kag Erec”? (Genesis 10:10) Sa karon, wala sing paagi nga mahibaluan ini sing ­pat-od.

[Laragway sa pahina 18]

Ang mga bilin sang mga ziggurat sa Mesopotamia nagasakdag sa kasaysayan sang Biblia nahanungod sa Torre sang Babel