Pagbantay sa Kalibutan
PAGGASTO SANG MILITAR
“Ang paggasto bala sang militar nagabulig ukon nagapakunol sang pag-uswag sang ekonomiya?” pamangkot sang UN Chronicle. Ang report sang Chronicle tuhoy sa pagtuon nga ginhanda sang mga eksperto gikan sa 13 ka pungsod nagasiling nga ang “daku nga paggasto sang militar sa malawig nga tion indi maayo.” Bisan pa nagatuga ini sing mga trabaho kag manugbakal, ang paggasto sang militar nagahalit sa ulihi sa ekonomiya sang pungsod “bangod daku nga kantidad sang kapital ang ginakuha sini gikan sa iban nga mga bahin nga mapatubason,” subong sang pagpatindog sing mga balay. Samtang ang mga sistema sa pagbulig sang pangulohan kag sang social security nagapanghikot gihapon sa kalabanan sang mga pungsod sa Nakatundan, ang epekto sang paggasto sang militar makahalapay gid sa sining mga serbisyo sa imol nga mga pungsod. “Mientras imol ang pungsod, kapin nga malain ang epekto sang paggasto sang militar sa ekonomiya sini, indi na paghambalon pa ang bulig sang pangulohan,” siling sang Chronicle. Nagadugang ini: “Kada tatlo ka oras, ang kalibutan nagagasto sing $300 milyones para sa militar. Sa sina nga kantidad ang tagsa ka bata sa planeta mahimo mabakunahan batok sa makamamatay nga mga balatian.”
PAGKAWALAY HINALUNG-ONG SA SIENSYA
“Kubos sa katunga sang Amerikano nga publiko kag un-tersia lamang sang mga Britaniko ang nakahibalo nga ang duta nagalibot sa adlaw sing makaisa kada tuig,” report sang propesor sang Oxford University nga si John Durant tuhoy sa surbe sa kapin sa 2,000 ka Amerikano nga adulto kag 2,000 ka Britaniko nga adulto. Halimbawa, sa surbe sa mga Amerikano, nga gindumalahan ni Jon D. Miller sang Northern Illinois University, 21 porsiento ang naghunahuna nga ang adlaw nagalibot sa duta, kag 7 porsiento ang nagsiling nga wala sila makahibalo. Sa 72 porsiento nga nagsabat sing husto nga ang duta nagalibot sa adlaw, 17 porsiento ang nagsiling nga ini nagakatabo sa sulod sang isa ka adlaw, 2 porsiento ang nagsiling nga ini nagahinguyang sing isa ka bulan, kag 9 porsiento ang wala makahibalo. Ang surbe, nga nagapamangkot sing mga 75 ka pakiana sa pagtilaw sang sadsaran nga nahibal-an sa siensya, nagpakita nga “6% lamang sang mga Amerikano kag 7% sang mga Britaniko ang nakalab-ot sa talaksan sang may ihibalo sa siensya,” siling sang Science nga magasin.
ANG MGA “SEAT BELTS” NAGALUWAS SING KABUHI
Ang ebidensya nagapamatuod nga ang mga seat belts nagaluwas sing kabuhi, hinakop sang pag-usisa sa obligado nga paggamit sing seat belt sa Estados Unidos. Nasapwan sang pag-usisa nga ginbalhag sa balasahon sang medisina nga JAMA nga “nabuhinan sing daku ang grabe kag makamamatay nga mga halit sang pagkabunggo sa mga nagasakay sa unahan sang salakyan,” nga nagtuman sa sugo tuhoy sa seat belt. Gani sa masunod nga tion nga magsakay ka sa awto, itakod ang imo seat belt; mahimo nga makaluwas ka sing kabuhi—ang imo kabuhi!
MATAAS NGA MGA LULUBNGAN
Bisan pa gamay lamang ang Hapon kon ipaanggid sa Estados Unidos, ang bili sang bug-os nga duta sini ginbanta sang nagligad nga tuig nga katumbas sa $13.47 trilyones—labaw sa bili sang bug-os nga duta sang E.U. Ang bili sang duta, kag ang kakulang sini, daku gid sa siudad sang Tokyo kag, suno sa pamantalaan sang Tokyo nga Asahi Shimbun, nagtuga ini sing “daku gid” nga kakulang sing lugar sa sementeryo. Ginareport nga ang lugar para sa bag-o nga mga lulubngan nga sa diin mabutang ang mga abo maubos sa sulod sang lima ka tuig. Agod mabuhinan ang problema, ginpataas sang mga Budhista ang ila mga templo. Ang isa ka templo nagtukod sing anom ka panalgan nga sementeryo nga subong sa estilo sang apartment nga mahimo mabutangan sing mga lapida sa tagsa ka panalgan. Ang isa pa nagtukod sing tatlo sing panalgan nga tinukod nga may duha sing panalgan nga basement nga nagaunod sing mga linya sang mga altar nga sa diin mabutang sang mga tawo ang abo sang ila patay. Bisan pa ang bili sini mataas, 2.6 milyones ka yen ($20,000) ang tagsa, mga isa ka libo na ang nabaligya.
“TERRAFORMING” SA MARS
Ang Mars isa ka patay kag nagkigas sa yelo nga planeta. “Ang bisan sin-o nga buangbuang sa pagkadto nga wala sing panapton para sa espasyo magapalangluya bangod sang radiasyon, makapabukal sang dugo nga presyon sang atmospera kag makahililo nga hangin,” siling sang The Wall Street Journal. Walay sapayan sina, isa ka grupo sang mga sientipiko ang serioso nga nagabinagbinag sa pagbalhin sini—“terraforming,” amo ang pagtawag nila sa sini—nga mangin isa ka buhi nga planeta nga bagay puy-an sang tawo paagi sa paggamit sing nuklear nga mga bomba, polusyon, kag bakterya. “Nagatungod kami subong Dios, kag nakunyag gid kami,” pabugal sang astropisiko nga si Christopher McKay. Ang pagbalhin sa planeta ginabanta nga magadugay sing halin sa pila ka siglo tubtob sa kapin sa isa ka gatos ka libo ka tuig. Ang U.S. National Aeronautics and Space Administration nagtigana sing $10,000 para sa komperensya sang terraforming sini nga tuig sa California. Apang, indi tanan nga sientipiko nagaugyon. Ang astronomo nga si Carl Sagan nagasiling: “Indi maayo ang nahimo naton sa aton planeta, dapat gid kita maghalong antes naton hilabtan ang iban.”
INDI MADAUG NGA KABARATUHON
Sa presyo sang ekonomiya nga tiket para sa eroplano halin sa Tokyo pa London—kubos sa $3,000—ang isa ka hoben pa nga Haponesa nakabaton sing eksklusibo nga paggamit sa Boeing 747 nga eroplano nga nagabili sa British Airways sing mga $25,000 sa gasolina kag suweldo. Si Gng. Yamamoto, ang solo nga pasahero sang 13,000 kilometros nga paglakbay sang jumbo jet namili sa 353 ka pulungkuan, anom ka pelikula, manamit nga mga putahi, kag indi nabahin nga igtalupangod sang 15 ka attendant. Bangod naatrasar ang eroplano sing 20 ka oras, ang tanan nga iban pa nga pasahero ginhalin sa iban nga eroplano. Sanglit ang eroplano dapat magbalik sa Britanya agod makahingabot sa iskedyul, ang nagahulat nga si Gng. Yamamoto gintanyagan sing tumalagsahon sa kabuhi nga kahigayunan. “Si Gng. Yamamoto mabudlayan sa pagbalik sa duta kon magbalik sia sa Tokyo nga nagapaabot sing tren nga wala sing unod,” komento sang Asiaweek.
PAGPAUSWAG SA SERBISYO
“Ang serbisyo sa Tsina madugay na nga indi maayo bangod ginagarantiyahan sang estado ang tanan nga butang para sa mga mamumugon,” siling ni Xiao Xingcai, manedyer sang Xian nga balaligyaan. Bangod ginagarantiyahan ang palamugnan kag wala ginatugot ang pagpahalin sa mamumugon, ang balaligyaan nakahunahuna sing bag-o nga tikang sa pagpauswag sang trabaho sang mga mamumugon: pagpakahuya. Ginhingadlan sini sa publiko ang “40 ka Labing Malain” sa 800 ka mamumugon sini, kag nagsab-it pa sing plaque nga may laragway sang mamumugon nga nakasala sa iya ginatrabahuan. Ang napilian nga 40, nga ginkuha sa mga balota gikan sa mga bumalakal nga ginhatagan sing kahigayunan sa pagbotar para sa pinakamalain nga manugbaligya, nakasala sing halin sa indi pagsapak sa mga bumalakal pakadto sa paghaboy sing mga butang sa ila. Indi lamang madula sang napilian ang ila binulan nga bonus, isa ka daku nga bahin sang ila suweldo, kundi dapat man sila magsulat sing pagmulay sa ila kaugalingon tuhoy sa ila mga sala nga nahimo.
MGA PAKINHASON UKON MGA TAGIMTIM
“Sang nagligad nga pila ka tuig, ang kadamuon sang mga pakinhason sa Arcachon, [Pransya] nabuhinan sing tres-kuwarto,” report sang Pranses nga magasin nga Science et Vie. Ngaa subong sini? Ang may metal nga pintura, nga ginagamit sa pagpugong sa mga tagimtim sa pagtapik sa barko, nagakatunaw sa tubig nga ginadungkaan sang mga barko kag sa diin nagapuyo ang mga pakinhason. Ining pinasahi nga pintura mapuslanon gid para sa mga tag-iya sang barko bangod ang tagimtim nagatuga sing pagsantikanay, sa amo nagapahinay sang kadasigon kag mas kapin nga gasolina ang ginagamit sang makina sang barko. Apang ang pintura makahalalit sa mga pakinhason. Busa, madamo nga pungsod sa Europa ang nagalimite karon sang ila paggamit sining pintura. Nagalaum ang mga mananalawsaw nga ang pintura nga may indi makahililo nga Teflon amo ang magalubad sang problema, kay sa sining paagi ang mga tagimtim madali paspason sa barko, kag indi mahalitan ang mga pakinhason.
BUG-OS KALIBUTAN NGA LINOG?
Ano ang matabo kon maglinog sa Tokyo nga subong kabaskog sa Daku nga Linog sa Kanto sang 1923? Ang Tokai Bank of Japan nagpaguwa sining karon lang sing report nga nagasabat sinang pamangkot. Ang sumaryo sang report sa Mainichi Daily News sang Tokyo nagasiling nga luwas sa makahalawhaw nga bili sa kabuhi sang tawo, ang Hapon halos magadulog, kay ang administratibo nga mga opisina yara sa kapital. Ang pagtukod liwat sa duog sang Tokyo magabili sing ginabanta nga $975 bilyones, nga magapilit sa Hapon sa pagbuhin sang iya puhunan sa Estados Unidos. Magatuga ina sing pagnubo sa stock market sang E.U., pilit nga magapataas sang interes, kag magapabaskog sang pag-ipit sa mga pungsod nga may utang. Ang banko nagapakot pa sing dugang nga sanglit suod nga naangot sa isa kag isa ang pinansial nga merkado sang kalibutan, ina nga linog magadul-ong sa pagkunol sang ekonomiya sang bug-os nga globo sa sulod sang pila ka tuig.
KOMPORTABLE NGA MGA KRIMINAL
Ang Citizens Against Crime Association of Western Australia nagasiling nga ang mga bilanggo wala ginaestriktohan kag mas maayo ang kahimtangan nila karon kay sang 1965. Apang kutob sadto, ang daku nga krimen sa estado nagdugang sing makahalawhaw nga 1200 porsiento! Ang presidente sang asosasyon nagsiling sa West Australian nga pamantalaan nga sa karon “ang diutay nga posibilidad nga mabilanggo ang isa kag ang komportable nga mga kahimtangan sa bilangguan” indi magapahadlok sa palaabuton nga mga kriminal. Nagasiling man sia nga may kamatuoran sa ginasiling nga “ang mga bilangguan isa lamang ka eskwelahan para sa krimen.” Nagpabutyag sia sing kabalaka nga madamong kriminal karon ang nakalikaw nga mabilanggo, kay ginapakita sang rekord nga ang kadamuon sang mga ginabilanggo wala nagahisanto sa nagatimbuok nga kadamuon sang krimen.