Paano Nagaapektar sa Imo ang Wall Street?

ANG economics ginatawag nga makapasubo nga siensya. Apang, isa gihapon ini ka siensya nga may epekto sa kabuhi naton tanan. Ang imo ginabayad sa balaligyaan, ang mga trabaho, ang mga serbisyo nga ginaaman sang pangulohan sang imo pungsod—tanan ini nasandig sa kusog sang ekonomiya sa inyo pungsod.

‘Apang ano ang kahilabtanan sina sa Wall Street?’ mahimo ipamangkot sang iban. ‘Kalayo sadto nga maapektohan pa ako.’ Ti, ang merkado sang aksion (stock exchange) daw isa ka salaming sang ekonomiya. Kag ang mga pungsod sang kalibutan karon nagasandig gid sa isa kag isa amo kon ngaa wala sing ekonomiya nga napain.

Isa ka Ekonomiya nga Nagasakop sang Bug-os nga Globo

Ang presidente sang Amer­ican ­Stock Ex­change nagsiling nga ang kahadlok nga gintuga sang Black Monday “maathag nga nagpakita nga wala sing pungsod ang nagakontrol sing bug-os sang iya palaabuton.” Sa Italya, amo sini ang ginsiling sang isa ka manunulat sa La Repubblica: “Ang mga buhis sang Nakatundan nga Aleman kahapon, ang utang karon sang Latin nga Amerika, kag . . . ang lehislasyon sang Kongreso sang E.U. buwas mga hitabo nga sang una napain sa isa kag isa ukon naangot lamang sa isa kag isa sa sulod sang malawig nga tion. Sa karon hinali ini sila nga ginsolda. Agod mahangpan ini, tilawi nga magsulod ka sa hulot sa patikang sang isa ka daku nga internasyonal nga bangko, nga sa diin ang isa ka sahi sang elektroniko nga salakyan sa espasyo ginaangot sa adlaw kag gab-i sa tanan nga merkado sang kalibutan.”

Ano nga pungsod, ano nga ekonomiya, ang makapangangkon nga napain sia gikan sa sining bug-os globo nga sistema nga naangot kag nagasandig sa isa kag isa? Ang mga pungsod bala sa Aprika? Ang mga editor sang isa ka balasahon sa negosyo nga nagabantay sang ekonomiya sang Aprika nagsiling nga “ang ekonomiya sang Aprika madali gid maapektohan sang problema sa guwa.” Kamusta ang mga pungsod sang Latin nga Amerika? Ang editor sang Jornal do Brasil nagsiling nga ang krisis sa merkado sang aksion isa ka bahin sang internasyonal nga krisis sa pinansial. Kamusta ang Natung-an nga Sidlangan? Ang tal-us nga editor sang Ma’ariv sang Tel Aviv nagbalikwat sang ginhambal sang isa anay ka primer ministro sang Israel: “Kon kataruhon ang Amerika, ang Israel nagapangatsi.”

Sin-o, nian, ang wala sing peligro gikan sa bagyo sa ekonomiya karon? Kon ang isa ka pasahero nga nagapainit-init sa ibabaw sang isa ka barko ginsingganan nga ang buli sang barko nabuhuan, makatarunganon bala ang magbatyag nga indi sia maano bangod lamang ang diperensya tuman kalayo? Indi; ang tanan nga bahin sang barko naangot sa isa kag isa—wala sing isa sini nga nagalutaw sing isahanon. Amo man ang masiling sa ekonomiya sang kalibutan. Ang problema sa isa mahimo nga magakahulugan sing problema sa imo.

Makatalagam nga Tubig Para sa Diutay nga mga Isda

Sa tapos sang pagkalusod, ang diutay nga mga manugpuhunan nagguban sa pagbiya sa merkado. Ang pagguwa sang madamo nagkahulugan sing daku nga kapierdihan sa industriya sang pagbaligya sing mga aksion, kag mga 25,000 ang nadulaan sing trabaho diri sa tapos sang pagkalusod. Apang nagkahulugan ini sing dugang pa nga problema para sa merkado sang aksion.

Ngaa hinadlukan ang madamo nga manugpuhunan sa Wall ­Street? Mahimo gid nga daku ang kahilabtanan sa sini sang pagkalusod. Apang sa iban man nga mga paagi, ang Wall ­Street daw nangin isa ka mapintas nga palibot para sa diutay nga manugpuhunan, kaangay sang tubig nga tuman ka makatalagam nga languyan sang diutay nga mga isda. Usisaon naton sa malip-ot ang tatlo ka huyog nga ginbangdan sini: ang paggamit sing kompyuter, ang pagpindak sang tanan nga aksion, kag ang pagdaku sang utang.

Mga Makina Bala ang Nagasalida?

Ang Black Monday isa sadto ka malain nga adlaw para sa mga kompyuter. Indi nila sadto maarapal ang masako nga pagbaligyaanay. Sa bug-os nga pungsod, ang mga ahente sang aksion (broker) nagbantay nga may kaakig samtang ang telon sang ila kompyuter nagapaguwa sing mga pamangkot ukon blangko lamang. Sa sentro sang bagyo, ang New York ­Stock Ex­change, ang pagkalusod ginbangdan sang pagkapatay sang halos tanan nga bahin sang sistema. Apang madamo ang nagapati nga ang mga kompyuter indi lamang mga biktima sang pagkalusod kundi sa kamatuoran kaupod man sila sa pagtuga sing kinagula sa pagbaligyaanay. Amo sini ang ginsiling sang isa ka tawo sa The New York Times: “Mga kompyuter lamang ini nga nagabaligya sa mga kompyuter.”

Sa pagkamatuod, sa estrikto nga kahulugan indi ina matuod. Kundi paagi sa masibod nga mga plano sa pagbaligya nga ginapaboran sang dalagku nga manugpuhunan nga mga institusyon, ang mga kompyuter awtomatiko nga ginapabag-o sang mga kahimtangan sa merkado—subong sang pagnubo sang bili sang aksion—agod itugda sa ahente sang aksion kon ano ang dapat niya himuon. Ang problema amo, malaka lang sia may tion sa pag-usisa sa mga panugda sang iya kompyuter. Sa amo, sarang maareglar sang mga kompyuter ang mga grupo sang mga negosyante kaangay sang isa ka grupo sang mga manugsaot. Ginatuman nila ang ila kompyuter sing dungan, nga nagaresulta sa masako nga pagbaligyaanay kag sa dugang pa gid nga pagbaligyaanay. Gani mahimo nga ginpadaku sang mga kompyuter ang pagkalusod, subong nga ang gahod sa sistema sang mikropono mahimo magbaskog kag mangin masakit sa dulunggan. Ginabasol sang iban sa kompyuter ang 300 ka punto sa 508 ka punto sang pagnubo.

Mahimo nga indi na masikway ang mga kompyuter sa merkado sang aksion, apang bangod sini labi pa nga nabatyagan sang mga negosyante ang ila kadiutayon sadtong ­Black Mon­day. Indi gani mahambal sa telepono sang indibiduwal nga mga manugpuhunan ang ila mga ahente agod ibaligya ang ila naganubo nga mga aksion. Samtang, madamo gid nga aksion ang nabaligya sang dalagku nga mga manugpuhunan paagi sa ila kompyuter.

Ang Pagkan-anay

Madamo ang nabalaka man nga ang dalagku kag kasarangan kadaku nga mga kompanya nagakan-anay sa sulod sang nagligad nga pila ka tuig, nagalamunay paagi sa isa ka mapintas nga pagbuslanay kag sang ginatawag nga lever­aged buy­outs. “Ang mga tawo karon nagabakal sing mga kompanya nga daw nagabakal lamang sila sing mga aksion subong sang una,” siling sang isa ka retirado nga bangkero sa puhunan nga gin-interbyu sang Awake!

Ang leveraged buyout, ukon LBO, popular gid sa Wall ­Street. Ang isa ka kompanya nagagamit sang “lever­age” (daku nga kantidad sang kuwarta nga hinulam nga natipon paagi, halimbawa, sa pagbaligya sing mga junk bond) sa pagbakal (buy out) sa isa pa ka kompanya paagi sa pagpindak sang dalagku nga mga aksion sini. Sa tion nga mabakal na sini nga kompanya ang iya puntariya, ginatungatunga niya ini kag ginabaligya ang mga tinunga agod ibayad sa sina tanan nga utang. Kag ang mabilin makadto sa iya nga wala sing bayad! Paagi sa pagbaligya sing mga junk bond, ang diutay nga mga kompanya makasarang maglamon sa dalagku nga mga kompanya, kaangay sang diutay nga mga isda nga nagalamon sang mga bagis.

Ang negosasyon sa pagbaklanay nagahatag sing halos indi mapatihan nga kantidad sang kuwarta sa mga bangko, mga abogado, kag mga negosyante nga nag-areglar sang negosasyon. Sa isa ka daku nga LBO sang talipuspusan sang 1988, ang bayad sa mga bangko kag mga manuglaygay lamang nakalab-ot sa halos $1 bilyon. Ang pila ka tawo nga nagbantog subong mga pred­ator nagkita sing ginatos ka milyon ka dolyares sa pila lamang ka tuig. Madamo ang naglapas sa kasuguan.

Ang Hinali nga Pagdaku sang Utang

Ang LBO isa lamang ka ilustrasyon sang pagkapalautang sang Amerika. Mga 5 porsiento lamang sang suweldo sang mga Amerikano ang ginatago nila. Ang mga taga-Nakatundan nga Alemanya nagatago sing mga 13 porsiento, kag ang mga Hapones mga 17 porsiento. Ang huyog sang mga Amerikano sa paggamit sing cred­it card kag ang ‘bakal karon, bayad sa ulihi’ nga kredo nangin kinabatasan na. Ang mga korporasyon sang E.U. may utang nga kapin sa $1.8 trilyon, kag ang pederal nga utang kapin sa $2.6 trilyones. Sa sulod lamang sang walo ka tuig, ang pangulohan sang E.U. nga amo ang labing daku nga manugpautang nangin labing daku nga manug-utang. Ginsumaryo sang isa ka manunulat para sa Globe and Mail sang Can­ada ang pagsulundan sang E.U. subong “maggasto, maggasto, kag manghulam lang.”

Ang pagkalusod sang negosyo (reces­sion) mahimo magkahulugan sing daku nga problema sa puno sing utang nga mga korporasyon sang Amerika. Ang mga kompanya nga madamo sing utang madali nga mapukan sa sina nga kahimtangan. Mahimo magresulta ang pagkawalay ikasarang sa pagbayad sang utang kag mga pagkaputo. Ang mga bangko yara man sa makatalagam nga kahimtangan: Nakautang sila sing binilyon ka dolyar. Mga pila ka gatos ang wala sing kalig-onan, kag madamo ang napilitan sa pagsira.

Ang utang sa bug-os globo nga kasangkaron labi pa ka makatalagam: Ang imol nga mga pungsod nakautang sing makahalawhaw nga $1.2 trilyon. Indi katingalahan, nian, nga ang bangkero sa puhunan nga si Felix Rohatyn nagtimbangtimbang sang ekonomiya sing subong sini: “Nagpatindog kita sing daku nga pinansial nga balay sang mga baraha. Ginpaandaman gid kita nahanungod sa kaluyahon sini.”

Ang Pagguwa

Para sa diutay nga manugpuhunan, ang Wall ­Street daw ginagamhan sang com­pu­ter­ized nga negosyo nga nagatuga sing dalagku nga mga balod, dalagku nga mga isda nga nagapangaon, kag madalom nga kadadalman sang utang nga nagapamahog sa pagtulon sang bug-os nga linaw. Makapakibot bala kon ngaa ang diutay nga mga manugpuhunan nagguwa gikan sa merkado?

Apang kapin pa sa kahadlok, may isa pa ka huyog nga nagtiklod sa madamo sang diutay nga mga manugpuhunan nga magguwa gikan sa Wall ­Street. Amo man ini ang balatyagon nga daw nagalapnag sa bug-os nga kalibutan karon. Ano ina nga balatyagon?

[Piktyur sa pahina 8]

Pila ka gatos ka bangko sa E.U. ang wala sing kalig-onan kag madamo ang napilitan sa pagsira

[Kahon sa pahina 6]

Giya sa mga Tinaga nga Ginagamit sa Wall Street

Ang nagakatabo sa Wall Street mahimo nga indi mo mahangpan bangod ang kalibutan sang pinansial may kaugalingon nga hambal. Ang masunod isa ka malip-ot nga halimbawa sang labing kinaandan nga mga tinaga sa Wall Street.

◆ AKSION: Kon magbakal ka sing isa ka aksion (stock) sa kompanya, ikaw sa pagkamatuod nagabakal sing isa ka bahin sina nga kompanya. Isa ini ka paagi nga makakuwarta ang mga kompanya. Sa gintalana nga tion, ang mga aksionista nagabaton sing diutay nga porsiento sa ganansia sang kompanya, nga ginatawag dibidendo.

◆ BONO: Ang isa pa ka paagi nga makakuwarta ang mga korporasyon amo ang paghulam sini paagi sa pagbaligya sing mga bono. Kon magbakal ka sing bono sa isa ka kompanya, ginapahulam mo ini sing kuwarta. Ginabayaran sang kompanya ang paggamit sa imo kuwarta paagi sa interes. Ang mga aksion kag mga bono lunsay ginatawag nga “seguridad.” Samtang ang bili sang bono wala nagadaku indi subong sang aksion, ginakabig ini nga kapin ka segurado. Ang eksepsion amo ang junk bond, nga opisyal nga ginlaragway nga tuman ka makatalagam. Ang kompanya nga nagapaguwa sini mahimo gid nga indi makabayad sang inyo ginkasugtan. Ginabakal ini sang mga tawo bangod mataas ang interes sang mga junk bond.

◆ MERKADO SANG AKSION: Isa ka organisado nga balaligyaan, ukon merkado, nga sa diin ginabakal kag ginabaligya ang mga seguridad subong sang mga aksion kag mga bono. Sa merkado, ginahimo sang mga ahente (broker) ang order sang ila mga kliyente, ang mga manugpuhunan, sa pagbakal kag pagbaligya kag ginabayaran sila paagi sa komisyon.

◆ DOW: Ang laktod sang Dow ­Jones In­dus­trial Av­er­age, amo ini ang labing popular nga talaksan sang kapagros kag bili sang New York ­Stock Ex­change. Promedyo ini nga ginapasad sa nagaluntad nga bili sang 30 ka industriyal nga aksion. Kon mamangkot ang mga tawo, “Kamusta ang merkado?” ang kinaandan nga sabat amo ang pagbalikwat kon ano ang kahimtangan sang Dow.

[Laragway sa pahina 7]

“Nagpatindog kita sing daku nga pinansial nga balay sang mga baraha. Ginpaandaman gid kita nahanungod sa kaluyahon sini.”—Felix Rohatyn, Bangkero sa puhunan