Polusyon—Sin-o ang Ginabangdan Sini?

“INI nga isla isa ka propiedad sang gobierno nga ginaeksperimentohan. Ang duta may anthrax kag makatalagam. Ginadumilian ang paghugpa diri.”a Ining karatula nga ginpatindog sa kadak-an sang Scotland sa atubangan sang Isla sang Gruinard nagapaandam sa mga luyag magbisita. Sa nagligad nga 47 ka tuig, sugod sang eksperimento nga pagpalupok sing biolohiko nga mga armas sa tion sang ikaduha nga inaway kalibutanon, ining matahom nga isla nahigkuan sing anthrax.

Ang Isla sang Gruinard isa gid ka halimbawa sang polusyon. Apang ang haganhagan nga mga porma sang polusyon sa duta isa ka problema nga lapnag kag nagadugang.

Nagadugang ang Polusyon sa Duta

Ang isa ka kabangdanan sining polusyon sa duta amo ang basura. Halimbawa, ang kinaandan nga pamilya sa Britanya nga may apat ka katapo, suno sa The Times sang London, nagahaboy sing 51 kilos sang metal kag 41 kilos sang plastik kada tuig, “ang kalabanan sini dugang pa nga magahigko sang mga kalye, mga higad sang dalan, mga baybay kag mga duog nga palasyaran.”

Ang Pranses nga magasin nga GEO nagreport nga isa ka bes ang malapad nga basurahan sa Entressen sa guwa sang Marseilles, Pransya, nakalab-ot sa kataason nga 60 metros kag nagganyat sing ginabanta nga 145,000 ka pispis nga gull. Wala mapunggi sang alambre nga ginkural sa palibot sang basurahan ang paglinupad sang mga papel kag mga plastik nga basura. Subong resulta, ginbakal sang lokal nga awtoridad ang 30 ektaryas sang ginataliuma nga duta sa tupad agod mapunggan ang problema tuhoy sa basura.

Indi katingalahan nga sang gin-organisar ang European Year of the Environment—nga natapos sang Marso 1988—nasapwan ni Komisyoner Stanley Clinton Davis sang EEC ang listahan sang problema tuhoy sa polusyon nga “wala sing katapusan.”b Busa, ginplano ang kampanya agod palig-unon ang paggamit liwat sa basura sa tuyo nga mapuslan ang 80 porsiento sang 2,200,000,000 ka tonilada sang basura sang Komunidad kada tuig.

Ang polusyon paagi sa basura wala lamang nagakatabo sa Nakatundan nga Europa. Lapnag ini sa bug-os nga globo. Suno sa New Scientist nga magasin, nangin kinahanglanon nga tinluan ang nabaw-ing nga kontinente sang Antarctica. Ang nagapanalawsaw nga mga sientipiko sang Australia nakatipon sing kapin sa 40 ka tonilada sang ginhaboy nga mga makina kag mga materyalis sa pagtukod nga ginlapta malapit sa ila base. Ang The New York Times (Disiembre 19, 1989) nagareport nga ginahawanan sang mga Amerikano sa McMurdo Station, Antarctica ang 30 ka tuig sang natipon nga basura, lakip ang 35,000 kilos nga traktura nga naglubog sa tubig sa kadalumon nga 24 metros.

Huo, sa mamala nga duta, ang polusyon kag paghigko nagadugang. Apang kamusta sa tubig sang duta?

Mahigko nga Tubig—Indi Bagay sa Kabuhi

“Ang mga suba sang Britanya nagahigko sa nahauna nga tion pagligad sang kapin sa duha ka pulog-lima ka tuig,” siling sang The Observer. “Ang Kattegat [dagat sa ulot sang Sweden kag Denmark] nagatagumatayon. Indi na sini masupurtahan ang mga isda bangod kahigko gid sini kag kulang sing oksiheno,” report sang The Times sang London. “Ang mga suba sang Poland madasig nga ginahimo nga lamawan kag daw wala sing ginahimo sa pagpugong sini.”—The Guardian.

Nasaksihan sang Nobiembre 1986 ang paglaglag sang polusyon nga ginlaragway sang Daily Telegraph sang London subong “paglugos sa pinakadaku kag pinakamatahom nga suba sang Nakatundan nga Europa.” Ginpalong sang mga bombero ang kalayo sang masunog ang planta sang kemikal sa Basel, Switzerland. Sing indi hungod, gindagnas nila ang kapin sa 10 pa 30 ka tonilada sang kemikal kag pestisidio padulong sa Rhine, nga nagahimo sing “Chernobyl sang industriya sang tubig.” Ini nga hitabo nangin ulong-balita. Apang, ang masami nga wala ginareport amo ang kamatuoran nga ang makahililo nga mga higko regular nga ginahaboy sa Rhine sa kubos sa indi tanto ka bal-anon nga kadamuon.

Ang polusyon nga ginadala sang tubig wala lamang ginalimitehan sa duog sa palibot sini. Mahimo nga makamamatay ang mga epekto sini bisan mga kilometro ang kalayuon. Ang mga suba sang Europa nga nagailig padulong sa North Sea nagaanod sing pintura, pangpaputi sa toothpaste, makahililo nga higko, kag ipot sa daku nga kadamuon amo kon ngaa ginasiling karon sang Dutch Institute for the Investigation of Fishery nga ang flatfish sa North Sea indi bagay kaunon. Ginapakita sang mga surbe nga 40 porsiento sang isda nga flounder gikan sa manabaw nga mga bahin ang may balatian sa panit ukon kanser nga mga tumor.

Sin-o ang basulon sa sina nga paghigko? Ginatudlo sang kalabanan ang industriya, nga ang ila kakagod sa ganansia nagalabaw sa ila kabalaka sa palibot. Apang, ang mga mangunguma may sala man sa paghigko sa mga sapa kag mga suba malapit sa ila duta. Ang ila dugang nga paggamit sing nitrate nga abuno makahimo na karon sang tubig nga nagailig gikan sa kumpay nga makamamatay.

Ginahimo man sang mga indibiduwal ang mga suba nga basurahan. Ang suba sang Mersey, nga may catchment area sa naaminhan-nakatundan nga rehiyon sang Inglaterra, ginasiling nga amo ang pinakamahigko sa Europa. “Sa karon, ang buangbuang lamang ukon wala sing hinalung-ong ang magalangoy sa Mersey,” komento sang Daily Post sang Liverpool, nga nagadugang: “Ang bisan sin-o nga mahulog sa suba mahimo gid nga dalhon sa ospital nga may balatian.”

Ang hilaw nga mga basura nagapangibabaw man sa mga butang nga nagahigko sa dagat. Ang dagat sa tupad sang isa ka bantog nga baybay sa Inglaterra ginareport nga nagaunod sing katumbas sa “isa ka tasa sang hilaw nga basura sa kinaandan nga banyo,” nga nagalabaw sing apat ka beses sa limite sang EEC.

May isa pa ka katalagman; ining isa nagahalin sa langit.

Asido nga Ulan—Isa ka Makapabalaka nga Peligro

Sang isa ka tion, ang mga tawo sa Inglaterra nagkalamatay bangod sang paghaklo sing hangin—ukon, sa baylo, sing mahigko nga aso. Sa karon, ang kamatay bangod sina nga polusyon malaka na lamang. Ang mahigko nga aso sang London, nga nagpatay sing ginabanta nga 4,000 sang 1952, indi na isa ka peligro. Ang pila sang estasyon sang koryente nga nagasunog sing karbon nga ginbangdan sang mahigko nga aso ginsaylo sa guwa sang siudad kag ginsangkapan sing mataas nga tsimenea kag, sa pila ka kaso, sing mga inugkuskos agod kuhaon ang daku nga porsiento sang makamamatay gid nga mga gas.

Apang, wala sini mapunggi ang paghigko sa atmospera. Mahimo nga nabuhinan sang matag-as nga mga tsimenea ang katalagman gikan sa malapit nga palibot. Apang karon, ginasaylo sang hangin ang mga higko sa malayo—sa masami sa iban nga mga pungsod. Subong resulta, ang Scandinavia nagaantos bangod sang polusyon sa Britanya, kag madamo nga tawo ang nagapatuhoy sa Britanya subong “Mahigko nga Tigulang sang Europa.” Sa kaanggid nga paagi, ang industriya sa Midwestern nga bahin sang Estados Unidos amo ang ginabangdan sang asido nga ulan sa Canada.

Sa sulod sang mga tinuig, ginpabangdan sang mga sientipiko ang sulfur dioxide subong amo ang salaon gid sa polusyon sa hangin nga ginabangdan sang asido nga ulan. Sang 1985 si Drew Lewis, ang mensahero sang presidente sang E.U. tuhoy sa kabalaka sang Canada kag Amerika sa asido nga ulan, nagsiling: “Ang pagsiling nga ang sulphates wala ginabangdan sang asido nga ulan pareho lamang sa pagsiling nga ang pagpanigarilyo wala ginabangdan sang kanser sa baga.” Daw subong bala nga kon magsamo ini sa alisngaw, ang sulfur dioxide nagapatubas sing asupre nga asido, nga mahimo nagahimo sang ulan nga asido ukon nagatipon sa gal-um, sa amo ginapaliguan sini ang kagulangan sa mataas nga mga bahin sing makamamatay nga hun-og.

Samtang ang asido nga ulan nagakahulog ukon, malain pa, samtang nagakatunaw ang asido nga yelo, ang duta sa idalom apektado. Ang Sueco nga mga sientipiko nga nagsulit sang pagtuon nga ginhimo sang 1927 naghinakop nga sa kadalumon nga 70 sintemetros, ang asido sang duta sa kagulangan nagdugang sing napulo ka beses. Ini nga pagdugang sang kemikal may serioso nga epekto sa ikasarang sang tanom sa pagkuha sang importante nga mga mineral, subong sang calcium kag magnesium.

Ano ang epekto sining tanan sa tawo? Magaantos sia kon ang mga linaw kag mga suba nga sang una puno sing kabuhi magaaslom kag wala sing kabuhi. Dugang pa, ang mga sientipiko sang Norway naghinakop pasad sa ila mga pag-usisa nga ang dugang nga pag-aslom sang tubig, sa linaw ukon sa duta, nagatunaw sang aluminum. May peligro ini sa panglawas. Natalupangdan sang mga sientipiko ang “maathag nga kaangtanan sang mas mataas nga estadistika sang nagakalamatay kag sang nagadugang nga pag-isog sang aluminum” sa tubig. Ang posible nga kaangtanan sang aluminum kag sang Alzheimer’s disease kag sang iban pa nga mga balatian sang mga tigulang padayon nga ginabangdan sang kabalaka.

Matuod, sa mga duog kaangay sang Suba sang Mersey kag sang Entressen nga basurahan sa Pransya, ginatinguhaan nga remedyohan ang kahimtangan. Apang, ini nga sahi sang problema wala nagakadula. Nagalutaw ini liwat sa bug-os nga kalibutan. Apang may isa pa ka sahi sang polusyon—indi makita.

Ozone—Ang Dikitaon nga Kaaway

Ang pagsunog sing fossil fuel, sa estasyon sang koryente ukon sa mga hurno sa balay, nagapatubas sing iban pa nga mga higko dugang sa sulfur dioxide. Nagalakip ini sa oxide sang nitroheno kag sa wala masunog nga hydrocarbon.

Dugang nga ginabasol karon sang mga sientipiko ining nitroheno nga oxide nga amo ang nagahigko sa hangin. Sa idalom sang epekto sang silak sang adlaw, nagabulig sila sa pagpatubas sing makamamatay nga gas, ang ozone. “Ang ozone amo ang labing importante nga higko sa hangin nga nagaapektar sa mga tanom sa EU,” siling ni David Tingey sang Environmental Protection Agency sang E.U. Ginbanta niya nga ang iya pungsod naggasto sing $1,000 milyones sa isa ka tuig sang 1986 bangod sini. Sa amo ginabanta nga ang Europa nagakapierdi sing $400 milyones kada tuig.

Busa, samtang ginapatay sang asido nga ulan ang mga suba, madamo ang nagapati nga ang ozone, nga ginaangot sa aso nga nagahalin sa mga salakyan, amo ang kapin nga balasulon sang sa asido nga ulan sa pagkapatay sang mga kahoy. Ang The Economist nagsiling: “Ang mga kahoy [sa Alemanya] ginapatay indi sang asido nga ulan kundi sang ozone. Bisan pa mahimo nga ang yelo, maaslom nga alisngaw ukon balatian amo ang bangdan sang pagkapatay, ang ozone amo ang nagapaluya sa mga kahoy.” Kag ang nagakatabo sa Europa nagapabanaag lamang sang mga kahimtangan sa iban nga mga kontinente. “Ang mga kahoy sa pungsudnon nga mga parke sang California ginapierdi sang polusyon sa hangin nga mahimo nagahalin pa sa Los Angeles,” report sang New Scientist.

Apang, may isa ka grabe nga sahi sang polusyon nga nagahigko sa duta. Isa ini ka daku nga kabangdanan sang pisikal nga paghigko sa duta, sa tubig, kag sa hangin sang aton planeta.

Polusyon sa Moral

Madali ka malimbungan sang panagway sang mga tawo. Maathag nga ginpakita ini ni Jesucristo. Sang maghambal sia sa relihioso nga mga lider sang iya adlaw, sia nagsiling: “Kailo sa inyo . . . kay kaangay kamo sang mga lulubngan nga ginpaputi, nga sa guwa nagapakita nga matahom apang sa sulod puno sang . . . tanan nga kahigkuan.” (Mateo 23:27) Huo, ang isa ka tawo mahimo nga kon tulukon sa guwa, matinlo kag makagalanyat pa gani, apang ang iya panghambal kag paggawi mahimo magapakita sang iya matuod nga malain nga personalidad. Masubo hambalon, ina nga polusyon sa moral lapnag sa karon.

Ang polusyon sa moral nagalakip sang pag-abuso sa droga, nga kapin ka lapnag sang sa bisan ano nga tion. Ang bantog nga mga artista, mga idolo sa entablado kag sa telon, kag bisan ang talahuron nga mga negosyante, nangin mga topiko sang iskandalo bangod sang ila pagsandig sa mga droga. Ang polusyon sa moral nagalakip man sang seksuwal nga imoralidad, nga mahimo amo ang kabangdan sang nabungkag nga mga pamilya, diborsio, mga aborsion, subong man sang nagalapta nga epidemya sang mga balatian nga ginapaliton paagi sa sekso, lakip ang malaut nga kalalat-an sang AIDS.

Sa gamot sining polusyon sa moral amo ang kakagod, nga amo man ang sa gamot sang polusyon sa pisikal nga nagapaantos sa katawhan. Si Tereza Kliemann, nga nadalahig sa pagbulong sang AIDS sa Estado sang São Paulo, Brazil, nagkilala sa problema: “Ang pagtapna [sa AIDS] nagapahangop sing pagbag-o sa paggawi sa tunga sang mga grupo nga may daku nga katalagman sa sini kag mabudlay ina.” Ang kalabanan nga tawo nagapamilit sa paghimo sang luyag nila, sa baylo nga binagbinagon kon paano ang ila mga buhat nagaapektar sa iban. Subong resulta, ang literatura, kalingawan, kag ang halos bug-os nga kultura sang tawo puno sing polusyon sa moral.

Para sa nagapamensar nga mga tawo, ang mga panikasog karon sa pagtinlo sa pisikal kag sa moral daw pakunokuno lamang. Mahimo magapalibog ka, nian, kon bala may yara masaligan nga paglaum nga ang duta mangin matinlo sa pisikal kag sa moral. Indi magkasubo. Ginasugid sa aton sang Biblia nga malapit na ang katapusan sang polusyon!

[Mga footnote]

[Kahon/Laragway sa pahina 7]

Grabe Pa sa Halit sang Panahon

Pagligad sang mga tinuig nga nadayag sa mga elemento, ining tinigib nga bato nga guya nagapresentar sing isa lamang ka maskara sang kamatayon. Ang nagapang-upod nga mga epekto sang polusyon sa hangin grabe pa sa mga halit sang panahon. Ang daan nga mga tinukod sa kalibutan ginaupod sang asido nga ulan nga nagahugas sa ila, halin sa City Hall sa Schenectady, Estados Unidos, tubtob sa bantog nga mga edipisyo sang Venice, Italya. Ginareport nga ang mga monumento sang Roma napugday sang gintandog. Ginapatihan nga ang halit sa bantog nga Parthenon sang Gresya sang nagligad nga 30 ka tuig mas daku sang sa 2,000 ka tuig antes sini. Ina nga halit masami nga ginapadaku pa sang pagsamo sang mga butang sa palibot subong sang temperatura, madlos, kag paghulas, subong man sang kagaw nga nagapuyo sa mga dingding sang tinukod. Bangod sining mga resulta sa wala sing kabuhi nga mga butang, ano ang epekto sang polusyon sa buhi nga mga tinuga?

[Laragway]

Tinigib sa isa ka katedral sa London