Ang Kompyuter nga Makakita sang Imo Kasudlan

Sang koresponsal sang Magmata! sa New Zealand

NAGATULOK paagi sa palaba nga bintana, nakakita ako sing tumalagsahon nga danyag. May nakapanapot sing puti nga mga attendant nga nagatindog sa palibot sang isa ka tawo nga nagahigda sa lamesa. Ginasulod sia nga una ulo sa isa ka butang nga daw isa ka higante nga inugtahal sing lapis! Isa bala ini ka malain nga damgo? Isa bala ka danyag gikan sa piksion nga pelikula sang siensya? Ano ang nagakatabo?

Ang danyag nagakatabo sa amon lokal nga ospital diri sa Dunedin, sa South Island sang New Zealand. Ang daku nga inugtahal sing lapis sa kamatuoran isa ka sahi sang moderno gid nga X-ray nga makina nga ginatawag CAT scanner. Indi, wala ini nagausisa sing mga kuring—sa dimagkubos tubtob sa sini nga tion. Ang tatlo ka letra nagakahulugan sing Computerized Axial Tomography. Ang “tomography” naghalin sa Griegong mga tinaga nga nagakahulugan sing ‘magsulat sing isa ka gulot,’ kag amo gid sina ang ginahimo sang CAT scanner. Ginakuhaan sini sing X Ray ang isa ka “gulot” nimo, kaanggid sa salami, kag “ginasulat,” ukon ginarekord, ang makita sini.

Ayhan nagahunahuna ka nga ang mga doktor lamang kag mga sientipiko ang interesado sa matahom nga X ray nga makina, apang nalangkag gid ang mga tawo nga makatigayon sing CAT scanner amo kon ngaa ang isa nag-order sini. Ang duha ka magkaingod nga probinsia sang Otago kag Southland nagtipon sing $2 milyones, N.Z., ($1,200,000, U.S.) para sa sini, nga nagarepresentar sang inamot nga kapin sa $6 (N.Z.) gikan sa tagsa ka lalaki, babayi, kag bata sa sadto nga duog. Daku gid ang nahimo sang amon lokal nga unibersidad kag sang medikal nga eskwelahan sini sa pagpukaw sang interes sang publiko sa makina, apang ining mga CAT nagabuad karon sa bug-os nga kalibutan. Mahimo nga may isa malapit sa inyo.

Paano Ini Nagapanghikot?

Nakuhaan ka na bala sing X ray? Kon amo, mahimo madumduman mo nga nagtindog ka ukon naghigda batok sa isa ka daku tapan nga plato kag wala maggiho. Samtang amo sini ang imo posisyon, ang dimakita nga X ray nagasulod sang imo lawas kag gin-ekspos ang potograpiko nga plato sa likod nimo. Ang kalabanan nga X ray ginapadulog sang mga tul-an mo nga nagabalabag sa ginaagihan sini. Ang iban nga tisyo kag mga organo, depende sa kadamulon sini, nagabuhin sang X ray sa nanuhaytuhay nga kadamuon. Ang resulta amo ang landong nga laragway sang imo kasudlan, nga nagapakita sang mga tul-an sa puti nga kolor kag sang nanuhaytuhay nga mga tisyo kag mga organo sa mga walo ka kolor sang abuabuhon.

Ang kombensional nga X ray maayo na kon ang imo mga tul-an kag mga organo nalaptalapta kaangay sang isa ka pasundayag nga mga balaklon sang isa ka balaligyaan, apang, sa pagkamatuod, indi subong sini sila. Ang iban nagasuksok sa likod sang iban. Paano makuha ang ila laragway. Indi ini mahulaghulag kaangay sang mga bata sa eskwelahan nga nagapakuha sing retrato. Gani dapat maghulag ang retratista—ang X ray dapat kuhaon gikan sa nanuhaytuhay nga mga anggulo.

Sa CAT scanner, ang desinyo nga subong sang inugtahal sang lapis nagatugot nga ang mga X ray makuha gikan sa bug-os nga lawas. Tubtob sa 700 ka nanuhaytuhay nga shot sa kapin sa 250 ka kolor sang abuabuhon ang makuha sa isa lamang ka “gulot” nimo. Ini tanan nga laragway nagahatag sing kapin ka detalyado nga hitsura sang imo kasudlan sang sa posible nga makita sang una.

Ngaa Kompyuter?

Bisan pa makatilingala nga kadamo gid nga laragway sang X-ray ang makuha, lain nga butang ang pagpangita sang puno kag punta sining tanan nga kuha. Mahanduraw mo bala ang isa ka masako nga manugbusbos nga nagapauli sa tapos sang isa ka makakalapoy nga adlaw nga dala ang 700 ka X ray sang imo tiyan, ginapaabot sia nga tun-an ini sa bug-os nga gab-i kag mangin handa sa pag-opera sa imo pagkaaga? ‘Indi gid,’ mahimo isiling mo. ‘Paano niya masarangan ini tanan?’

Ining masibod nga padugi mahimo mapaanggid sa pagpasiga sing flashlight sa isa ka baso nga nagaunod sing mabugnaw nga ilimnon nga may pila ka binilog sang yelo sa sini. Ang kapawa magalapos sa baso kag sa yelo kag magahimo sing landong sa telon sa likod sang baso. Karon, patiyuga abi ang flashlight kag ang telon sa palibot sang baso samtang ginatan-aw ang nagabaylobaylo nga landong sang kapawa kag landong. Sa banta mo ayhan mahibaluan mo ang sibu nga korte sang tagsa ka bilog sang yelo?

Mahimo nga imposible ina para sa imo, apang indi para sa isa ka kompyuter. Ang impormasyon nga ginahatag sang X ray ginapulot sang elektroniko nga sensor sa baylo sang potograpiko nga mga plato. Paagi sa mahalungon nga pagpaanggid sang X ray nga naghalin sa imo sa X ray nga nagsulod, sarang mahibaluan sang kompyuter kon ano ang sa sulod nimo sang mag-agi ang X ray. Kapin pa sa pagkilala lamang sang mga korte, ang kompyuter gamhanan gid nga mapakita pa gani sini ang mga kinatuhayan sang normal kag nagkorta nga dugo ukon sang tisyo sang utok kag sang pluido. Sa kamatuoran, sarang sini mapulot ang tama ka diutay nga mga kinatuhayan sa kadamulon sang tisyo nga indi mamutikan sang ordinaryo nga X ray.

Paano Ini Nagabulig sa Imo

Ang nagapapopular sang CAT scanner sa mga doktor amo ang ekstra nga detalye nga ginahatag sini. Mahimo nga makita sang CAT scanner ang diutay mahumok nga tumor nga indi makita sang ordinaryo nga X ray—kag maluwas ang kabuhi samtang ginahimo ini. Ang CAT scanner popular man sa mga pasyente nga nagapasulabi nga “guluton” sia sa elektroniko nga paagi sa baylo nga operahan sia. Mabuhinan sini sing daku ang makatalagam nga pagpangusisa paagi sa operasyon, upod ang tanan nga kabudlay kag komplikasyon sini. Sa amo, mahimo pamangkuton sang mga luyag maglikaw sa sina nga operasyon ang ila doktor kon sarang ini mahimo sang CAT scanner.

Bisan pa kon indi gid malikawan ang operasyon, ang CAT scanner makabulig. Ang tsirman kag propesor sang Department of Radiology sa isa ka medikal nga eskwelahan sang unibersidad nagsiling nga sarang mahimo sang CAT scanner ang operasyon nga kapin ka talangkod paagi sa paghatag sa mga siruhano sing detalyado nga impormasyon sang kon ano ang masapwan nila sa sulod nimo. “Ginadaho ini sa ila sang scanner sa pinggan,” siling niya, nga isa ka daku nga bentaha para sa doktor kag sa pasyente.

Apang, ang CAT scanner may limitasyon. Bisan pa makita sang CAT scanner ang madamo nga problema, sa masami sa maaga nga bahin nga sarang pa mabulong ang balatian, wala ini sing mabulong. Samtang mahimo sini tal-usan ang pila sang indi gid komportable, kag kon kaisa makatalagam, nga mga padugi sa pagpangusisa, indi ini pirme tal-us sa operasyon. Indi ka dapat magkadto sa imo doktor kag mangabay nga ipausisa ka sa CAT scanner sa kada tion nga maglingin ang imo ulo. Dumduma nga ang tanan nga X ray nagadala sing diutay lamang apang ululikdan nga risgo sa panglawas kag indi dapat himuon kon wala sing maayo nga medikal nga mga rason. Sa pihak nga bahin, kon ginarekomendar sang imo doktor ang CAT nga pagpausisa, malipay ka nga ining makatilingala nga teknolohiya yara agod makaalagad sa imo.

[Laragway sa pahina 14]

Pagsulod sa CAT Scanner

[Ginkuhaan]

Camerique/H. Armstrong Roberts