Pagbantay sa Kalibutan
ANG LABING MAAYO NGA GATAS
Ang pagtuon kasan-o lang sa mga iloy kag sa ila bag-o matawo nga mga lapsag sa Scotland nagapakita nga ang sustansya sang gatas sang iloy kag ang pag-amlig nga ginaaman sini indi mailog sang komersial nga mga gatas. Ang pagtuon nga ginbalhag sa Le Figaro, isa ka Pranses nga pamantalaan, nagapakita nga ang mga lapsag nga ginpasuso sa 13 ka semana ukon kapin pa maathag nga may mas diutay nga impeksion sa tion sang ila una nga tuig sang kabuhi sang sa mga bata nga ginlutas sing bug-os antes sang 13 ka semana ukon ginbibiron na kutob sa pagkatawo. Ang gatas sang iloy nagabulig sa pagporma sing isa ka sahi sang bakterya nga nagapugong sa pagtubo sang makahalalit nga bakterya sa tinai sang bata. Ang masibod nga komposisyon sang gatas sang iloy nagalainlain man sa adlaw-adlaw suno sa edad kag mga kinahanglanon sang lapsag, kag nagatugot pa gani sa nagasuso nga lapsag sa pagpasibu sa pagbalhin sang klima. Ang Le Figaro nagasiling: “Wala ini sing katulad.”
MAPIGAW NGA MGA OBISPO
Gin-anunsyo kasan-o lang sang National Conference of Catholic Bishops sa Estados Unidos ang plano sini nga gamiton ang serbisyo sang isa ka internasyonal nga kompaniya sa relasyon publiko. Ang tulumuron, suno sa National Catholic Reporter, amo ang “pagpalapnag sang mensahe tuhoy sa moralidad nga indi mapaathag sang mga obispo.” Ang hulusayon amo ang posisyon sang iglesia sa aborsion, nga wala ginaugyunan sang madamo nga Katoliko. Ang National Catholic Reporter nagsiling nga “walay sapayan sang 342 ka obispo, 53,000 ka pari, 20,000 ka parokya, 100,000 ka relihiosa nga mga babayi, kapin sa 230 ka Katoliko nga mga kolehiyo kag unibersidad, 7,000 ka parokyal nga eskwelahan kag kapin sa 50 milyones ka lego—indi gihapon mahaylo sang mga obispo sang E.U. ang mga tawo nga ang aborsion dapat sikwayon.”
“SAYOP NGA MGA TALAKSAN”
Sa edad nga 22 ka tuig, si Boris Becker isa sang nagapanguna nga mga humalampang sang tennis sa kalibutan; isa man sia sa mga pinakamanggaranon—nga may propiedad nga ginabanta nga $75 milyones (U.S.). Ang iya manggad naghalin sa pagdaug sa tennis nga hampang. Apang, ang lamharon nga Aleman nga humalampang nagapati nga sobra ang ginabayad sa iya: “Daw lahog kon hunahunaon mo—kon daw ano ka daku ang ginabaton ko sa pag-igo lamang sa bola sang tennis sa ibabaw sang net.” Suno sa Parade Magazine, nagsiling sia nga sa katilingban karon “kadamo gid sing kuwarta sa palibot sa bagay nga wala dapat sing bisan sin-o nga magutuman ukon madulaan sing balay. Ang mga tawo nagahatag sing sobra nga igtalupangod sa sayop nga mga talaksan.”
PLATINO NGA NOBYA
Ang platino bilidhon pa sa bulawan kag subong puhunan nga butang, ginatinguhaan gid ini. Suno sa The Times sang London, sa isa ka promosyonal nga presentasyon sang Platinum 1990, isa ka tuigan nga repaso sang industriya, ang trahe-de-buda nga human sa platino ginpakita sa publiko. Ang bayo gindesinyo kag ginhimo sa Hapon sa bili nga £300,000 ($500,000, U.S.). Ang manipis kaayo nga platino nga metal, nga narebitihan sing papel-de-Hapon, gin-utod-utod sa 0.33 milimetro nga mga tinabas agod habulon. Ang estrikto nga mga instruksion halin sa Hapon naglakip sang malip-ot nga paandam: “Estrikto nga ginadumilian ang pagplantsa sa bayo.”
NAGATAY-UG NGA MGA TINUKOD
Suno sa pamantalaan sang Tokyo nga Asahi Shimbun, madamo nga pumuluyo sa siudad sang Kawasaki, Hapon, ang nagakabalaka sa ila ginahunahuna nga paagisod nga linog. “May mga tion nga ginabatyag namon ang pag-uyog nga mahimo tubtob sa 5 sa seismic scale,” siling sang tag-iya sang balaligyaan sing sushi. Ang tubig sa tangke nga iya ginataguan sang mga isda para sa sushi nagaalwak sa iya mga bumalakal. Gin-imbestigar ini sang Environmental Protection Bureau sang siudad sang Kawasaki kag nakita nila ang episentro—ang bag-o mabuksan nga tinukod para sa rock nga mga konsierto. “Ang kabangdanan sang mga linog,” report sang Asahi Shimbun, amo “ang paglumpat sang mga humalangad sang rock sing dulungan subong nga daw isa ka tawo.” Ang hinimo sang tawo nga “mga linog” nabatyagan sa sulod sang tipulon nga 250 metros sang tinukod para sa konsierto.
AIDS SA TSINA
“Makapasubo nga ang virus sang AIDS naglutaw sa Tsina,” siling sang magasin nga China Today. Huo, ining malapad nga duta gindugang kasan-o lang sa malaba nga listahan sang mga pungsod nga naapektohan sang AIDS. Ang magasin nagdugang nga “sa Tsina, ang mga panikasog sang sientipiko kag mga doktor sa pagkontrol sang AIDS nagbuligay busa sa pagtinguha nga dulaon ang malaw-ay nga butang sa katilingban nga makadul-ong sa balatian una sa tanan—ang pornograpiya, prostitusyon, pag-abuso sa droga kag iban pa.” Ang iban nga mga biktima nalatnan paagi sa pag-indyeksion sing dugo nga mga produkto. Sing nagakahisuno, sa panikasog nga pahinayon ang paglapnag sang AIDS, ginlimitehan sang gobierno sang Intsik kutob sang 1984 ang pag-importar sing blood plasma.
PALAABUTON NGA MGA BATASAN SA NEGOSYO
Ang pag-usisa sa 1,100 ka estudyante sa bug-os nga Europa nagapakita nga ang kalibutan sang negosyo sa palaabuton mahimo nga mangin sa idalom sang kontrol sang “isa ka bag-o nga kaliwatan sang mga pamatan-on nga mga lalaki kag mga babayi, masupog, mahunahunaon sa ganansya kag wala pirme ginatuytuyan sang maayo nga mga batasan,” suno sa Aleman nga pamantalaan nga Wiesbadener Tagblatt. Nagdugang ang pamantalaan nga may yara maathag nga huyog nga isakripisyo ang maayong mga batasan sa negosyo sa pagtinguha nga mangin madinalag-on. Kapin sa 70 porsiento sang ginpamangkot ang nagapati nga ang maayong batasan may diutay lamang ukon wala sing duog sa kabuhi sang pagnegosyo.
MANUGPATAY NGA MIKROBYO
“Batok sa lapnag nga impresyon, ang pulmoniya wala gid madula subong isa ka daku nga manugpatay sa tapos ginpakilala ang antibiotiko. Nagapabilin ini subong amo ang labing kinaandan nga kabangdanan sang kamatayon bangod sang impeksion kag amo ang ikan-om nga nagapanguna nga manugpatay sang mga Amerikano,” report sang The New York Times. Bisan pa nabuhinan sing daku sang moderno nga mga tikang para sa panglawas, subong sang mga antibiotiko kag mga bakuna, ang pag-impeksion sang bakterya, ina nga mga tikang “indi pirme masaligan nga mangin hingagaw nga pangsalbar, labi na kon ang mga mikrobyo nagapangibabaw na paagi sa paglapta sa bug-os nga lawas.” Nagdugang ang Times nga “sa ginabanta nga 500 ka makalalaton nga balatian, wala sing epektibo nga bulong para sa mga 200.”
ANG MGA KATOLIKO KAG ANG BIBLIA
Dayag nga ginbaton sang isa ka pari sang parokya sa Sydney, Australia nga ang mga Katoliko may diutay lamang nga nahibal-an sa Biblia, suno sa Daily Mirror sang Sydney. Sa pagbulig nga tadlungon ining diutay nga ihibalo sa Biblia, namat-od ang Iglesia Katolika nga magtanyag sing mga kurso tuhoy sa Biblia sa napulo ka sentro sa bug-os nga siudad sang Sydney. Ang ginplano nga kurso magakobre sing apat ka tiglima-ka-semana nga semestre, kag ginalauman nga mga 2,000 ang mapalista. Ang Daily Mirror nagkomento nga ang Iglesia Katolika kag ang Biblia “wala nagaupdanay para sa madamo nga sumilimba” kag gani nagakaigo nga gintig-uluhan sini ang artikulo nga: “Pagbalik sa Sadsaran nga mga Panudlo Para sa mga Matutom.”
ALKOHOLISMO KAG GENETIKO
Sa isa ka pagtuon kasan-o lang sang mga sientipiko nga ginreport sa The Journal of the American Medical Association, ang mga sientipiko nagapangangkon nga natukiban na nila ang isa ka gene nga nagabutang sang mga tawo sa katalagman nga mangin alkoholiko. Apang, nagpaandam ang mga sientipiko nga wala sing isa lamang ka gene nga nagadul-ong sa alkoholismo. Ang pangulo sang grupo nga nagpanalawsaw nagsiling: “Ang mabuot nga Ginuo wala maghimo sing alkoholiko nga gene, kundi sing isa nga daw nadalahig sa panimuot nga maluyagon sa pagpangalipay.” Sa baylo, “ang iban nga mga tawo nga may gene nga ila gintun-an indi nangin mga alkoholiko, samtang ang iban nga wala sini nga gene nangin alkoholiko, siling sang mga mananalawsaw. Ang mga butang sa katilingban kag sang kultura mahimo nga ginabangdan sang balatian para sa madamo nga alkoholiko nga indi sa genetiko nga paagi nahuyog sa [sini].”
KAHUOL SA KABATAAN
Ang kabataan indi puwera sa sobra nga kahuol. Ang magasin sa Brazil nga Superinteressante nagreport nga suno sa World Health Organization, “isa sa tagsa ka lima ka kabataan sa Nakatundan nga kalibutan ang may kahuol.” Ang labing kinaandan nga kabangdanan sang kahuol sa kabataan nga nalista amo ang “pagbulagay sang mga ginikanan kag sobra nga hilimuon sa eskwelahan.” Ginbalikwat sang magasin si Francisco De Fiore, propesor sang pediatrics sa University of São Paulo nga nagpaathag nga ang “mga problema sa tagipusuon wala nagapakita sa kabataan kay masarangan sang ila nagatubo pa nga tagipusuon ang sobra nga lulan sang kahuol. Apang, indi subong sini sa tiyan kag sa sistema sang imunidad. Busa, ang kahuol sa kabataan pareho sing kahulugan sa indi maayo nga pagtunaw sang tiyan, masunson nga kataro, kag sa tanan nga sahi sang alerhiya.”
MORALIDAD SANG KLERO
Suno sa The Toronto Star, ang arsdyosesis sang Iglesia Katolika Romana sa Ottawa, Canada ginmanduan kasan-o lang sang korte nga magbayad sing $150,000 bangod sang kapaslawan sa paghusay sang reklamo batok sa isa sang mga pari sini. Ini nga pari gin-akusar nga nag-abuso sa seksuwal sa mga bata nga lalaki. Ang mga pamilya sang mga biktima “napilitan sa pagpangayo sing sibil nga bulig bangod, sa tapos sila magdangop sa iglesia agod magpabulig sa tapos sang seksuwal nga pag-abuso, gintabog sila sang mga opisyal, lakip ang arsobispo,” siling sang isa ka abogado. Suno sa Star, ang isa pa ka abogado nagsiling nga ang mga opisyal sang Iglesia Katolika, sa tapos matukiban ang mga reklamo tuhoy sa pag-abuso sa mga bata, naghupot gihapon sang mga pari sa klero. Sia nagsiling: “Sa baylo nga ireport sila sa polisiya ukon pahalinon sila subong sang ginahimo sang iban nga institusyon, bangod sang katutom sa ila, ginsaylo lamang nila sila sa iban nga lugar sing sekreto.”