Mahimo Bala Magkabuhi ang Tawo kag ang Sapat nga May Paghidait?

“Daw subong bala nga yara na ako sa hagdanan sang paraiso sa pamatyag ko; ang tawo kag sapat nagasaligay.” Amo sina ang paglaragway ni Joy Adamson sa isa ka danyag sa kilid sang Suba sang Ura sang Kenya samtang ginatan-aw niya ang nanuhaytuhay nga mga pispis kag mga sapat nga nagkari agod mag-inom. Ang makawiwili nga bahin sang danyag amo ang sapat nga mahidaiton nga nagapungko sa tupad niya​—ang daku na nga babayi nga leon!

May butang bala nga tumalagsahon sa sining partikular nga babayi nga leon, nga si Elsa, nga nakilala sang minilyon paagi sa libro nga Born Free, ni Joy Adamson? Wala, isa sia ka ordinaryo nga leon. Ang kinatuhayan amo nga nakatuon sia sa pagkabuhi sing mahidaiton upod sa mga tawo.

Sang ulihi, sang ginhimo ang pelikula nga Born Free, pila ka mahagop nga babayi nga mga leon ang gingamit sa paglaragway kay Elsa. Ang isa gintawag nga Mara. Suspetsusa sia sang primero, kag tuman ka mainangkunon, kay wala sia nagatugot nga madula sa iya panulok ang iya bag-o nga mga abyan nga mga tawo. Sa pagpakalma sa iya, ginhalin sang bana ni Joy, nga si George Adamson, ang iya tolda sa tupad sang toril ni Mara. Sang ulihi, ginhalin niya ang iya tolda sa sulod gid sang toril! “Sa sulod sang nagsunod nga tatlo ka bulan,” sulat niya sa iya libro nga Bwana Game, “regular sia nga nagatulog sa sulod [sang akon tolda], masami nga nagahay-ad sa salog sa tupad sang akon katre kag kon kaisa sa ibabaw sini. . . . Wala gid niya ako ginahatagan sing kabangdanan nga mahangawa sa akon personal nga kalig-unan.”

“Ang isa sang amon paborito nga mga hampang,” sulat ni G. Adamson, “amo nga maghigda ako sa duta nga nalipnan sang mga hilamon. Ginatiid ako ni Mara, nga ang iya tiyan halos magsangyad sa duta kag dayon subong ka hinali sa kilat, ginadamhagan niya ako. Ginakontrol niya pirme ang iya makahaladlok nga mga kuko kag wala gid niya ako masakit.”

Ang isa pa ka leon nga nagkuha sang papel ni Elsa ginhingalanan nga Girl. Sang matapos ang pelikula, ginbalik si Girl sa kagulangan, nga sa diin nagpaliwat sia kag nanganak sing duha ka totoy nga leon. Nakita sang duha ka abyan ni Adamson ang lungib. Si Adamson nagsulat: “Upod ang talalupangdon gid nga pagsalig kag pagkabuot gintugutan ni Girl ang duha ka lalaki, nga nagaatubang sing daku nga katalagman, nga magpalapit sa duog nga ginbun-agan nga ang antad mga isa ka metro . . . Talalupangdon gid ang panimuot ni Girl kay [ang isa sang mga lalaki] dumuluong sa iya.” Tuhoy kay Adamson, gintugutan sia ni Girl nga hikaphikapon ang iya mga totoy, samtang ang iban nga mga leon gintabog.

Pag-anta sa Isa ka Mabangis nga Leon

Indi palareho ang mga kinaiya sang mga leon. Samtang ginapadaku ni Joy Adamson si Elsa, sa malayo nga bagatnan sa Aminhan nga Rhodesia (karon Zambia), amo man ang ginahimo sang manugbantay sang mga sapat nga si Norman Carr sa duha ka totoy nga leon. Ang isa sang mga totoy, nga si Big Boy, mainabyanon gid. Ang isa naman, si Little Boy, palasunggod. Tuhoy sa sining naulihi, si Carr nagsulat sang masunod sa iya libro nga Return to the Wild:

“Kon si Little Boy nagasunggod, nagakatinkatin ako sa tupad niya samtang ginanguruban niya ako, sa distansya nga indi ako malab-ot sang iya duha ka pulgada kalaba nga mga kuko nga subong katalom sa labaha nga mahimo ikaros niya. Sing mapailubon ginapahagop ko sia paagi sa pag-uloulo sa iya samtang amat-amat nga nagapalapit ako; kag kon matandog ko na sia sa ulihi nagangurob sia gihapon apang indi na tanto. Samtang ginabutang ko ang akon butkon sa iya bulbulon nga mga abaga kag ginahuluhapulas ang iya dughan, magarelaks sia nga subong bala ang iya nagasanting nga kaunuran nagakupos. . . . Magaulon sia sa akon sabak, nagaagda nga hapulason ko sia.”

Sa introduksion sa libro ni Carr, ang Earl of Dalhousie, nga gobernador-heneral sang pungsod, nagaasoy sang isa ka hitabo nga nasaksihan niya sang ang mga leon nagaedad sing kapin sa duha ka tuig kag nagadayandayan nga wala sing bantay sa kapatagan malapit sa kampo ni Carr. Si Carr nagpanihol, kag amo sini ang paglaragway sang Earl sang reaksion: “Nagdalagan sila nga nagalumpatlumpat sang magpanihol ang ila agalon kag ginkisikisi ang ila ulo sa iya, sa amo man nga tion nagapadaguob sang ila malipayon apang makahaladlok nga panamyaw. Ang ila gugma sa iya wala gid magbuhin.”

Ang mga leon may kinaugali nga kahadlok sa tawo kag kinaugali nga nagalikaw sa iya. Ining duha ka reaksion sang mga leon kag sang iban nga mga sapat sibu nga ginlaragway sa Biblia. (Genesis 9:2) Kon indi bangod sini, ang tawo amo ang pinakamadali nga mabiktima. Apang, ang iban nga mga sapat nangin mangangaon sing tawo.

“Puwera sa Talaksan”

Ang isa ka eksperto sa sini nga tema, si Roger Caras, nagapaathag: “Sa tunga sang halos tanan nga espesyi sang dalagku nga mga kuring daw may yara pila ka indi normal nga mga indibiduwal nga luyag magkaon sing tawo. Puwera ini sila sa talaksan . . . Sa kabilugan ang tawo mahimo magkabuhi nga may paghidait upod sa [dalagku nga mga kuring].”

Madamo nga sapat ang daw indi makakilala sa tawo kon nagapungko sia sa sulod sang isa ka salakyan. Bangod sini, naretratuhan sang mga tawo ang mga leon sa malapit. “Apang,” paandam sang libro nga Maberly’s Mammals of Southern Africa, “daku nga katalagman ang ginaagda mo kon buksan mo ang imo puwertahan, ukon kon magtinguha ka nga magpalapit sa mga leon, bangod kilala nila ang tawo, kag ang imo hinali nga pagpakita nagadugang sing kahadlok sa ila nga madali gid magpahulag sa ila nga atakehon ka subong depensa sa kaugalingon sa banta nila. . . . Mas kubos ang katalagman kon aktuwal nga masugata mo ang leon sa kagulangan sang sa hinali ka nga magguwa sa salakyan kag mag-atubang sa iya!”

Ano Naman ang Masiling sa mga Leopardo?

Ang mga leopardo nga nangin mangangaon sing tawo puwera man sa talaksan. Si Jonathan Scott nagpaathag sa iya libro nga The Leopard’s Tale: “Kon indi pagsakiton kag yara sa maayong lawas, ang leopardo isa ka mahuyaon, nagapanago nga sapat nga may kahadlok sa tawo. Kon atubangon mo ini masami nga malagyo ini sa pinakamalapit nga palanaguan.”

Si Scott naghinguyang sing binulan sa Masai Mara Game Reserve sang Kenya sa pagtuon sang mga hulag sang isa ka babayi nga leopardo nga ginhingalanan niya nga Chui. Si Chui amat-amat nga naanad sa pag-abot sang awto ni Scott, kag sang isa ka beses ang iya mga totoy, nga sanday Dark kag Light, nagpalapit kag gin-usisa ang iya awto. Nagapati si Scott nga ang leopardo mainabyanon sa likod sang iya daw maila nga kinaugali.

Naeksperiensiahan sang iban ang mainabyanon nga bahin sang kinaugali sang isa ka leopardo. Halimbawa, ginpadaku ni Joy Adamson ang ilo nga totoy nga leopardo nga gintawag niya nga Penny. Sang ginbuy-an sia sa kagulangan, si Penny nagpaliwat kag nagbata. Sang magkadto didto ang iya tawhanon nga mga abyan, nagpakita si Penny kag ginhagad niya sila nga magkadto kag tan-awon ang iya bag-o mabun-ag nga mga totoy. Sa puluy-an sang leon, nga nagapungko sa tupad sang nagapabugal nga iloy, ginlaragway ni Adamson ang makalilipay nga danyag: “Gindilapan niya ang amon mga kamot samtang ang mga totoy nagadasok sa ulot sang iya mga tiil sa unahan, sila tanan malipayon gid. Ginapatihan sang kalabanan nga ang mga leopardo amo ang labing makatalagam sa tanan nga sapat sang Aprika, kag ang babayi nga mga leopardo nga may mga totoy labi na nga mabangis.” Apang nagsiling si Adamson nga ang iya naeksperiensiahan kay Penny mahimo magpamatuod nga “ang kalabanan sang ginabaton nga pagpati indi matuod.”

Ang isa pa ka “mahagop” nga babayi nga leopardo, nga ginhingalanan Harriet, naghatag kay Arjan Singh sang naaminhan nga India sing kapin pa ka talalupangdon nga eksperiensia. Ginpadaku ni Singh si Harriet halin sang totoy pa sia kag ginhanas sia agod makahibalo sia mag-atipan sang iya kaugalingon sa kagulangan nga yara sa tupad sang iya uma. Subong bahin sang paghanas, kon kaisa ginapalig-on ni Singh ang leopardo sa pag-atake. “Kon magkuob ako kag ginapukaw sia sa pagdamhag,” paathag niya sa iya libro nga Prince of Cats, “nagapalapit sia sa akon . . ., apang kon maglumpat sia ginapat-od niya nga magtupa sia sa ibabaw sang akon ulo kag dayon magdalhay sa akon likod, nga wala man lang sing pakris ang akon mga abaga.”

Ang pagpakighampang sang leopardo sa ido ni Singh nga si Eelie talalupangdon man. Si Singh nagkomento nga ang “isa ka pelikula nagapakita [sa leopardo] nga nagapungko kag nagasumbag samtang ang ido nagadamhag sa iya​—apang wala sia nagatinguha nga iguon ang nagaatake. Ang iya dalagku nga mga kamumuo nagapaibabaw sa isa ka bahin sang liog ni Eelie, sa ibabaw sang iya ulo kag paubos sa pihak nga bahin nga subong ka lum-ok sa duster.”

Ining mainabyanon nga relasyon sa ulot sang tawo, ido, kag sang leopardo nagpadayon sa tapos maglakat si Harriet agod magpadayon sa pagkabuhi sa kaiping nga kagulangan. “Kon may magsiling nga ang mga leopardo indi masaligan,” hinakop ni Singh, “kinahanglan ko lamang panumdumon ang madamo nga tion nga si Harriet nagkari [sa akon uma] sa tungang gab-i kag hinayhinay nga ginapukaw ako agod makigbaylo sing panamyaw samtang nagakatulog ako sa wayang.”

Sang ulihi, si Harriet nagpaliwat kag nagbun-ag sing duha ka totoy. Sang magbaha sa iya ginapuy-an, gintaban sang leopardo ang iya mga totoy kag ginsaylo sila sing isa-isa sa balay ni Singh. Sang maghubas ang baha, nagsaka si Harriet sa sakayan ni Singh, nga ginahagad sia nga idul-ong sila sa tabok sang suba samtang isa-isa niya nga gindul-ong ang iya mga totoy sa bag-o nga puluy-an sa kagulangan.

Ang Aprikano nga Elepante

Ginasiling nga ang Aprikano nga elepante mabudlay antaon. Apang, napamatud-an sang madamo ang kabaliskaran sini. Ang isa ka halimbawa amo ang makatalandog nga relasyon sang tatlo ka Aprikano nga elepante kag sang isa ka Amerikano nga nagahingalan kay Randall Moore. Ang mga elepante bahin sang isa ka grupo sang mga tinday nga nabihag sa Kruger National Park sang Bagatnan nga Aprika kag ginpadala sa Estados Unidos. Sang ulihi ginhanas sila para sa sirko kag maayo sila mag-arte. Sang mapatay ang ila tag-iya, sila nga tatlo ginhatag kay Moore kag ginbalik sila sa Aprika.

Ang duha ka babayi, nga ginhingalanan Owalla kag Durga, gindala sa Pilanesberg Reserve sang Bophuthatswana sang 1982. Sadto nga tion may pila ka ilo nga elepante nga mga tinday sa parke nga malain ang kahimtangan kag nagakinahanglan sing pag-atipan sang adulto nga mga babayi. Masarangan bala sang nahanas sa sirko nga sanday Owalla kag Durga ini nga papel?

Pagligad sang isa ka tuig, nakabaton si Moore sing mga balita nga gin-adoptar sang iya mga elepante ang tanan nga 14 ka ilo kag nga dugang pa nga mga ilo ang dalhon sa parke. Pagligad sang apat ka tuig nga wala sila magkitaay, nagbalik si Moore agod makita niya ini mismo. Ginapaabot nga madugayan sia sa pagpangita sa Pilanesberg Mountains, nakibot sia, pag-abot niya, nga nakilal-an niya dayon sanday Owalla kag Durga sa tunga sang daku nga panong. “Ang akon nahauna, indi propesyonal nga sugyot,” sulat niya sa Back to Africa, “amo nga dalaganon sila, hakson sila kag dayawon. Gin-islan ko yadto nga sugyot sing kapin ka makatarunganon nga paagi.”

Nahauna, ginpat-od anay nanday Owalla kag Durga nga abyan nila ang nag-abot. Gin-usisa nila ang iya nahumlad nga kamot paagi sa ila sungad. “Si Owalla,” sulat ni Moore, “nagpalapit sa akon nga daw nagahulat sang masunod nga sugo. Ang nabilin sang panong nagpalibot sa akon nga wala nagahulag. Ginahulat ako sa pagsugo. ‘Owalla . . . IHAKYAW ang sungad kag ang TIIL!’ Sa gilayon ginhakyaw ni Owalla ang iya tiil sa unahan kag ginpakuritot ang iya sungad paibabaw sa isa ka klasiko nga posisyon sang pagsaludo subong sadto anay sa mga adlaw sang pagsirko. Sin-o ayhan ang nagsiling nga ang elepante indi malipat?”

Pagligad sang tatlo ka tuig, sang Oktubre 1989, ang memorya ni Owalla gintilawan liwat. Sini nga tion namat-od si Moore nga tilawan ang isa ka butang nga wala pa niya mahimo sugod sang gindala niya ang mga elepante sa parke sang nagligad nga pito ka tuig. Nagtuman si Owalla sa iya sugo nga magluko kag tugutan sia sa pagsakay sa iya likod. Ang mga tumalan-aw sa telebisyon nag-udyak sa pagtan-aw sa iya nga nagasakay sa likod niya sa tunga sang 30 ka talunon nga mga elepante. “Ginhimo ko ini,” paathag ni Moore sa interbyu sa Magmata!, “indi agod magpakita sa publiko kundi bangod luyag ko mahibaluan ang kadakuon sang higot sang gugma kag intelihensia nga posible sa isa ka elepante.” Ang mga ilo sa Pilanesberg nabuhi sa idalom sang intelihente nga pag-atipan nanday Owalla kag Durga.

Matuod, ang mga hitabo sang pag-abyanay sang tawo kag sang talunon nga sapat karon indi kinaandan; nagakinahanglan ini sing mahalungon nga pagpalambo. Sa pagkamatuod mangin binuang kon ang isa ka kinaandan nga tawo mangahas nga magkadto sa kagulangan kag magpalapit sa mga leon, mga leopardo, kag mga elepante. Apang bisan pa malaka karon ina nga pag-abyanay sa ulot sang talunon nga mga sapat kag sang mga tawo, kamusta sa palaabuton? Mangin kinaandan na bala ini?

[Kahon/Piktyur sa pahina 8]

Mapahagop ang mga Leon!

“KARI ka kag retratuhi ako upod sa akon mga leon,” siling ni Jack Seale, direktor sang Hartebeespoortdam Snake and Animal Park sa Bagatnan nga Aprika. Ginanerbios, nagsunod ako sa iya tubtob sa toril sang mga leon, nagalaum nga pakuhaon niya ako sing mga retrato gikan sa guwa sang kural.

Ang toril matinlo, kag mahandong bangod sang mga kahoy sa palibot. Nakilala dayon sang siam ka mapagros nga leon ang ila manughanas sang magsulod sia sa toril upod sa isa ka kabulig. Ang mga leon mainabyanon nga nagngurob kag malipayon gid nga nagpakadto-pakari.

“Sulod ka,” siling ni Jack. Nagpakunokuno ako nga wala makabati. “Sulod ka,” sulit niya nga mas mabaskog. Agod depensahan ang ila kaugalingon gikan sa mga leon, lipak lamang ang dala nila! Nagkubakuba ang akon dughan samtang ginabatuan ko ang akon katalaw, kag sang ulihi nagsaka ako pasulod. Sa gilayon nanguha ako sing mga retrato samtang ginahuluhapulas ni Jack ang pila sang iya matahom nga mga hinuptanan. Naumpawan gid ako sang kami tanan yara na sa guwa nga wala maano! Apang indi ako dapat nahadlok.

“Ang rason kon ngaa nagdala kami sing lipak,” paathag ni Jack pagkatapos sadto, “amo nga ang mga leon mahigugmaon kag nagahimo sing mahigugmaon nga angkab. Ginatanyag namon ang lipak agod nga mausang nila ini sa baylo sang amon mga butkon.” Si Jack kag ang iya ginapabugal nga mga leon bag-o lang magbalik gikan sa Etosha National Park sa Namibia. Ngaa gindala niya sila didto sa malayo padulong sa kagulangan? Sia nagpaathag:

“Gingamit sila sa paghimo sing pelikula subong dokumentaryo nahanungod sa panalawsaw nga ginahimo sang mga sientipiko sa pagkontrol sang pag-uswag sang populasyon sang mga leon sa kagulangan sa Namibia. Apang mas luyag sang akon mga leon ang kabuhi nga naandan na nila diri. Sa Namibia, sang makita nila ang akon trak, nagpalapit sila dayon. Wala ako mabudlayi sa pagdala sa ila pauli.”​​—Gin-amot.

[Credit Line]

Sa maayong kabubut-on sang Hartebeespoortdam Snake and Animal Park

[Piktyur sa pahina 9]

Si Randall Moore, upod sa iya mga hinuptanan sa kalasangan sang Aprika