Ang Pagbangon kag Pagkapukan sang Kalibutan sang Komersio

Ginakontrol sang mga Problema sa Kuwarta

“Bisan pa ang naghatag sa aton sing kabuhi amo ang aton amay kag iloy, ang kuwarta lamang ang nagatipig sini.”​—The Japanese Family Storehouse; ukon, The Millionaires’ Gospel, ni Ihara Saikaku.

NAAGIHAN mo na bala nga kinahanglan mo gid ang kuwarta? Ukon natabo na bala nga kulang ikaw sing kuwarta sa pagbakal sing butang nga importante gid? Ukon nakita mo na bala nga ang imo pamilya nagutuman ukon makaluluoy ang pamayo? Minilyon ka tawo karon ang makasabat sing huo sa sining mga pamangkot. Nahangpan nila kon ano ang problema sa kuwarta.

Handurawa ang kabalaka sang isa ka wala sing trabaho nga amay nga may kabataan nga palakan-on kag mga utang nga balayran. Hunahunaa ang kalisang sang isa ka kapoy na nga iloy nga nagalinya agod magbakal sing maiwat nga balaklon kag pagkatapos naubos na gali ukon tama ka mahal. Binagbinaga ang kahuol sang isa ka ehekutibo sang negosyo nga ang iya kompanya malapit na mabangkaruta ukon ang pag-ipit sa isa ka gobierno nga nagapanikasog sa paghilway sang iya kaugalingon gikan sa binilyon ka dolyar nga utang.

Sa kalibutan karon, bisan ang pila ka tinaga ginabangdan sang kabalaka. Ang aton kita (kuwarta, mga butang, ukon mga serbisyo nga ginabaton bilang baylo sang pagpangabudlay ukon paggamit sang iban nga butang) mahimo nga tuman kanubo amo kon ngaa ang aton talaksan sang pagkabuhi (ang kataason sang pangabuhi nga aton na naandan) yara sa daku nga katalagman. Mahimo nga ginatuga ini sang pagkawalay trabaho, sang mga recession ukon mga depression (mga panahon sang maluya nga negosyo, ang nauna haganhagan lamang, ang naulihi mas grabe), ukon sang implasyon (pagsaka sang mga prisyo nga nagakatabo kon ang pagkinahanglan sa produkto maglabaw sa suplay sini, amo kon ngaa nagadiutay ang mabakal sang aton kuwarta). Bangod kulang ang kuwarta, indi na naton masarangan ang bili sang pagkabuhi (ang bili sang pagbakal sa mga butang kag mga serbisyo nga ginakinahanglan naton sa adlaw-adlaw.)

Ang Gahom sang Ekonomiko nga mga Pag-ipit

Ang Great Depression sang katuigan 1930, siling sang isa ka awtoridad, isa anay ka trahedya sa ekonomiya nga “nag-apektar sa tagsa ka pungsod kag sa tagsa ka bahin sang kabuhi, sa sosyal kag politikal, sa nasyonal kag internasyonal.” Paagi sa pagpabakod sang politikal nga puwersa sang mga extremist sa Alemanya kag Italya, nakadugang ini sa pagpahanabo sang Inaway Kalibutanon II, sa amo nagailustrar sang gahom sang ekonomiko nga mga pag-ipit. Ginsulat ini ni John K. Galbraith sa iya libro nga Money: Whence It Came, Where It Went: “Sa Alemanya sang maaga nga bahin sang 1933, si Adolf Hitler naggahom. Ang daku nga kabangdanan sang iya kadalag-an amo ang pagkadula sang madamo nga trabaho kag ang masakit nga pagnubo sang suweldo, sang bili sang mga propiedad kag ang pagsaka sang mga prisyo.” Sa pagkomento tuhoy sa implasyon sa Estados Unidos sadto, si Galbraith nagdugang: “Kon ano man ang pagkaimportante sang kuwarta, wala sing makaduhaduha sa daku nga kahadlok nga gintuga sini.”

Ang ekonomiko nga mga kabangdanan amo ang daku nga nag-impluwensia sang politikal nga mga pagbag-o sa Sidlangan nga Europa sang talipuspusan sang katuigan 1980. Ini nga mga kabangdanan amo man sa masami ang daku nga butang nga nagadesisyon sa mga eleksion sa Nakatundan nga mga demokrasya, nga sa diin ang mga tawo, madugay na ginasiling nga nagabotar suno sa impluwensia sang mga hulusayon nga nagaapektar sang ila mga bulsa.

Ang ekonomiko nga pag-ipit masami nga ginagamit agod puwersahon ang mga gobierno sa pagbag-o sang ila mga pagsulundan. Sa amo, kon kaisa, ang ekonomiko nga mga pag-ipit sa karon nangin katumbas sa mga pagsalakay sang militar sang una. Sang 1986, ang Europa, Hapon, kag ang Estados Unidos nagpatuman sing ekonomiko nga pag-ipit batok sa Bagatnan nga Aprika bilang protesta sa pagsulundan sini nga nagaihig-ihig sa itom nga rasa, nga may kadalag-an. Sang 1990 ang bug-os kalibutan nga komunidad, nga gintiglawas sang NU, nagdat-ol sing ekonomiko nga pag-ipit batok sa Iraq, nga wala tanto magmadinalag-on.

Walay sapayan, daw maathag ang huyog sang mga butang. Si Jacques Attali, Pranses nga manunulat kag manuglaygay sang presidente, nagapangangkon nga ang ‘mga negosyante nagbulos sa mga soldado subong panguna nga mga artista sa bug-os kalibutan nga entablado.’ Kag ang isa ka magasin sang balita nagkomento: “[Sa madamo nga pungsod] ang ekonomiko nga kusog nagbulos sa militar nga kusog subong importante nga butang.”

Nagahugak Bala ang Pagkontrol?

Ang kinaugali nga mga kalamidad, balatian, kag krimen nagahalit sa ekonomiya. Amo man ang utang kag ang alkanse sa badyet. Suno sa The Collins Atlas of World History, “ang utang sa iban nga pungsod [sang nagauswag nga mga pungsod] tama kadaku amo kon ngaa ang kalibutan, kon kaisa, yara na sa bibi sang isa ka daku gid nga kalamidad sa ekonomiya, kag ang pagdaku sang kaimulon, upod ang ginapahangop sini nga pagkawalay paglaum kag peligro nga maggrabe ini, makahaladlok gid.”

Samtang ang iban nga mga gobierno ginapaantos sang indi makontrol nga implasyon, ang iban mabaskog nga nagapanikasog sa pagpugong sini. Ang pagkawalay kalig-unan makita sa indi masaligan nga merkado sang mga aksiyon. Sa sulod lamang sang pila ka oras, ang manggad mahimo nga madula bangod sang hinali nga pagbalatian sang isa ka politikal nga lider, ukon sang walay sadsaran nga mga huringhuring. Ang pagkalusod sa Wall Street sang Oktubre 1987​—grabe pa sang sa natabo sang 1929​—gintawag nga pinakamalain nga semana sa maragtas sang kuwarta. Halos 385 bilyones ka dolyar (U.S.) sa bili sang mga pagkabutang ang nadula. Nakabawi ang merkado, apang madamo nga eksperto ang nagasiling nga ang matuod nga pagkalusod maabot pa. “Nagalaum ang kalibutan nga kuntani indi niya maabtan inang hingapusan nga kalaglagan sa pinansial,” sulat sang dyurnalista nga si George J. Church.

Sa baylo nga nagahugak, ang paghugakom sang ekonomiko nga mga pag-ipit kag ang kabalaka nga ginapatubas sini daw nagahugot. Gani realistiko bala binagbinagon ang posibilidad nga malapit na ang katapusan sini?