Ang Pagbangon kag Pagkapukan sang Kalibutan sang Komersio

Ang Kabangdanan sang mga Problema sa Kuwarta

ANG pila ka relihioso kag politikal nga mga elemento sang tawhanon nga katilingban sarang mausoy sa mga adlaw ni Nimrod, nga nagtukod sang Babilonia sang linibo ka tuig nga nagligad. Matuod man ini, bisan indi tanto ini nahibal-an, sa pila ka elemento sa kalibutan sang patikang kag komersio.​—Genesis 10:​8-12.

Ang Manunuga sang katawhan, ang Isa nga may kinamatarong sa pagdesisyon kon ano ang maayo kag malain, mahapos kuntani nga nakatukod sing sistema sang ekonomiya nga may ikasarang sa paghatag sang mga kinahanglanon sang daku nga pamilya sang tawo nga iya ginplano. Apang sang ginsikway sang unang mag-asawa ang balaan nga pagtuytoy kag gintabog sila gikan sa Paraiso, nagkinaugalingon na ang tawo. (Genesis 3:​1-24) Bangod wala na sila sa idalom sang pagtuytoy sang Dios, nagtukod ang mga tawo sang ila kaugalingon nga relihion kag sang ila kaugalingon nga gobierno. Kag sang mag-athag nga kinahanglan ang isa ka sistema sa pagdumala sa panimalay agod mag-aman sang materyal nga mga kinahanglan para sa ila nagadaku nga pamilya, nagtukod sila sang ginatawag naton nga sistema sang ekonomiya. Ginahimo man nila ini nga wala sing pagtuytoy sang Dios.

Ayhan sang panahon ni Nimrod (c. 2270 B.C.E), ang sadsaran para sa isa ka sistema nangin nagakaigo gid. Ang The Collins Atlas of World History nagapaathag nga “kutob sang ikatlo nga milenyo padayon ang Mesopotamia [Babilonia] nagtukod sing gamhanan nga mga korporasyon sang mga negosyante. Nagpundo sila sing mga baligya, nag-ispekular, naggamit sing nanuhaytuhay nga sahi sang butang subong pinakakuwarta, kag naggamit sing ingot, labi na sang pilak, nga natigib sa pinasahi nga mga kabug-aton kag kadakuon kag kon kaisa nagalakip sing palatandaan nga mga marka.” Ang The Encyclopedia Americana nagasiling nga ang dumaan nga mga pumuluyo sang Sinar​—ang orihinal nga ngalan sang gintawag sang ulihi nga Babilonia​—may yara “makapakibot nga masibod nga sistema sang pagpahulam, paghulam, pagdeposito, kag paghatag sing mga sulat sa pag-utang.”

Ang isa ka buhat nga pinasahi anay sa Mesopotamia amo ang paggamit sang kapital subong butang kag pagsukot sing interes para sa paggamit sini. Sa amo, ang kuwarta nangin paagi sa pagtuga sing ekonomiko nga pag-ipit. Ang mga rekord nga nakutkutan sa kagulub-an sang Babilonia nagapakita sang mga transaksion nga naghingalit sa makaluluoy nga mga kahimtangan sang pila ka banwahanon sini. Bisan sadto pa, ang buhat sa karon nga pagkita sing daku nga ganansia sa kahalitan sang iban uso na. Indi katingalahan nga ang mga negosyante sang Babilonia kag Ninive masami ginahambal nga may kaugot kag pagtamay.

Ang negosyo sang adlaw ni Nimrod wala ginapatuhuyan sing talangkod sa Biblia. Apang, ang mga ekspresyon nga masapwan sa una nga tulun-an sini, subong sang “pagbakal,” “pagbaligya,” kag “patikang,” nagapakita nga sa dimagkubos pagligad sang pila ka gatos ka tuig, ang patikang nangin kinaandan.​—Tan-awa ang Genesis 25:​31; 34:​10, 21; 39:​1; 41:​56, 57.

Matuod nga sa sulod sang malawig nga tion, ang cuneiform nga mga teksto wala sing ginasiling tuhoy sa patikang sa Babilonianhon nga katilingban. Nagabaton nga mabudlay ini ipaathag, ang libro nga Ancient Mesopotamia nagahinakop walay sapayan nga “indi mahaumhaum sang isa nga ang pagbaligyaanay nag-untat sa sulod sini nga milenyo, labi na nga bangod kilala sila nga nag-uswag sing daku pagkatapos sadto nga panahon.” Ining libro nagapahangop nga sadtong tion mahimo nga ang negosyo kontrolado sang mga Aramaiko kag nga ang papiro kag panit amo ang ginagamit nga sululatan.

Ang Mesopotamia kag Egipto kilala sa ila pagbaligya subong katay. Sang ulihi, sa isa ka daku nga kasangkaron, gin-islan sang mga Fenicianhon ang negosyo sa takas sing komersio paagi sa dagat. Ang pantalan sang Carthage, Tiro, kag Sidon nangin kilala nga mga sentro sang komersio. Ang negosyo ginhimo paagi sa pagbayluhanay sing mga baligya tubtob sang mga ikawalo nga siglo B.C.E., sang ang mga Griego nagsugod sa paggamit sing sensilyo subong talaksan sang pagbayluhanay. Kag suno sa The Collins Atlas of World History, “ang mga siglo nga nagsunod [500 B.C.E.] gintandaan gid sang pag-uswag sang negosyo, kuwarta, mga banko, pagbiyahe sang mga baligya, amo kon ngaa ginpaangay ini sang pila ka istoryador sa dag-on sang mga kapitalista, nga halangpunon kon ini isa ka ginpahabok nga opinyon.”

Ang matuod, sugod sadto padayon, ang mga sistema sang ekonomiya ginpasad sa kuwarta. Samtang ang nagakaigo nga paggamit sini ginatugutan sang Dios, indi ang dinagakaigo nga paggamit sini. (Manugwali 7:​21; Lucas 16:​1-9) Bangod sang sobra nga handum sa kuwarta, ginpatiko sang mga tawo ang katarungan, ginluiban ang mga abyan, ginpatiko ang kamatuoran, kag nagpatay sila. Apang, talupangda nga indi ini sala sang kuwarta kundi sang makagod nga pagtamod sang mga tawo nga nagatinguha sa sini. Bisan ano man ang kabangdanan, indi gid pagpahabok ang pagsiling nga ‘ang kuwarta amo ang nagapalakat sa kalibutan,’ ukon nga amo sini sa nanuhaytuhay nga porma sa sulod sang linibo ka tuig.​—Tan-awa ang kahon, pahina 7.

Sa amo, sa sulod sang mga siglo sa wala pa ang Cristianong panahon ang sadsaran ginpasad para sa madamo sang komersial kag ekonomiko nga mga bahin nga kilala naton sa karon. Apang walay sapayan sang malawig nga maragtas sini, ang kalibutan sang komersio wala makatukod sing simple nga mga sistema sang ekonomiya nga may ikasarang sa pagpugong sang mga kabalaka. Sa gihapon indi kita dapat madulaan sing paglaum. Malapit na ang katapusan sang problema sa kuwarta. Sa amon masunod nga lima ka guwa, ipaathag namon sing dugang pa.

[Blurb sa pahina 8]

Bangod sang sobra nga handum sa kuwarta, ginpatiko sang mga tawo ang katarungan, ginluiban ang mga abyan, ginpatiko ang kamatuoran, kag nagpatay sila

[Kahon/Piktyur sa pahina 7]

Halin sa Asin Pakadto sa Plastik

Asin:

Ang asin nga rasyon ginahatag anay sa Romano nga mga soldado, apang ining mga rasyon gin-islan sang ulihi sing kuwarta, ukon salarium. Ang mga baka (pecus) amo anay ang sadsaran sang pagbayluhanay sa dumaan nga Roma. Gikan sa sining Latin nga mga tinaga, ginkuha ang mga termino nga “suweldo” kag “pecuniary.”

Mga Metal:

Sa dumaan nga Mesopotamia (ika-18 tubtob ika-16 nga siglo B.C.E.), ang pilak regular nga ginagamit sa mga transaksion sang patikang. Sa dumaan nga Egipto, saway, pilak, kag bulawan ang gingamit. Sa tion sang Ming nga dinastiya sa Tsina (1368-1644 C.E.), sulat sang propesor sa maragtas sang Intsik nga si Hans Beilenstein, “ang saway nagpabilin nga amo ang talaksan para sa manubo nga mga denominasyon [sang kuwarta], samtang ang pilak gingamit sing kapin pa para sa mataas nga mga denominasyon.”

Mga Sensilyo:

Ang mga disko nga may talaksan nga kabug-aton kag bili, nga human sa bus-og nga bulawan kag pilak nga kilala subong electrum, ginpatubas sang mga Lydian sang Anatolia sang ikapito nga siglo B.C.E. kag mahimo nga amo ang una nga matuod nga mga sensilyo; mga isa ka siglo sang ulihi, ang paghimo sing mga sensilyo ginpauswag sa Gresya.

Papel:

Ang una nga papel nga kuwarta sang kalibutan naglutaw sang 1024 sa Tsina, sang ang wala sing tupong nga pagsangkad sang komersio nagdul-ong sa pagkakulang sing sensilyo. Si Propesor Bielenstein nagsiling: “Ang pag-eksperimento sa ginatawag nga Nagalupad nga Kuwarta ginhimo sang 811, sa panahon sang T’ang. Ang gobierno sadto nagpaguwa sing money draft nga sarang magamit anay sa mga transaksion kag sang ulihi sarang mapabayluhan sing kuwarta.” Sugod sa Inglaterra sang 1821, madamo nga pungsod ang nagbaton sang bulawan nga talaksan, nga nagakahulugan nga sarang mapabayluhan sang mga banwahanon sa bisan ano nga tion ang ila papelon nga kuwarta nga mangin aktuwal nga bulawan nga ginapundo sang ila gobierno. Apang, sang gintalikdan ang bulawan nga talaksan, sa karon ginadeklarar na lamang sang mga gobierno ang ila kuwarta nga may bili, nga wala sing materyal nga butang sa pagsakdag sini.

Mga Tseke:

Ginsugdan sang Ingles nga mga bankero sang ika-17 nga siglo, ang mga tseke amo ang nasulat nga mando sa pagbayad sing kuwarta paagi sa banko; ini nga metodo sang pagnegosyo, bangod sigurado kag kombenyente, nangin popular kag lapnag.

Plastik:

Ang mga credit card, nga ginatawag sang iban nga plastik, ginpakilala sa Estados Unidos sang katuigan 1920 kag wala madugay nagganyat sa mga tawo sa bug-os nga kalibutan. Apang, ang pagkakombenyente sini kag ang iban pa nga mga bentaha nga ginatanyag sini ginatumbasan sang mga katalagman sang pahinali nga pagbakal kag pagkabuhi sing lampas sa masarangan sang isa.