Ang Pagnubo sang Moral Lapnag
Naapektuhan Sini ang Tagsa ka Bahin sang Katilingban
ANG katilingban karon wala sing mga prinsipio. Ginabahinbahin ini sang madamo nga estilo sang pagkabuhi. Ang pangatarungan sang madamo amo sini: ‘Ang tagsa ka estilo sang pagkabuhi isa ka kalahamut-an nga tal-us. Indi ako paghilabti, indi ko man ikaw paghilabtan. Himua ang luyag mo, himuon ko man ang luyag ko. Pabay-i kon ano ang luyag himuon sang tagsatagsa. Madamo ang mga paagi, kag ang tagsa ka paagi husto; wala sing malain. Wala na sing masiling nga sala. Tindugi ang imo mga kinamatarong. Ang hipos nga pagprotesta isa ka hutik; ipabati ang imo protesta paagi sa kasingki. Ang kasingki isa ka porma sang hilway nga paghambal. Mahimo mo ipabutyag ang sekso sa bisan sin-o nga luyag mo kag sa bisan anong paagi nga luyag mo. Ang kalaw-ay isa ka arte. Himua ang luyag mo, kag pabay-i ang iban sa luyag nila.’
Ukon ini bala isa ka ‘buhi kon buhi ukon patay kon patay nga paagi sang pagkabuhi’? Sa sulod sang madamo nga tuig sang ika-20 nga siglo, ang mga tawo may ispisipiko nga mga ideya sang kon ano ang maayo kag kon ano ang malain, sang kon ano ang moral kag kon ano ang imoral, sang kon ano ang dungganon kag kon ano ang didungganon—kag madamo gihapon ang amo sini. Apang para sa iban ang pagbalhin nagsugod sang katuigan 1950 kag naglapnag sugod sadto. Ang tanan nga ideya nahanungod sa maayong mga kinaiya, moralidad, kadungganan, kag maayong mga paggawi ginhimo nga daw indi makatarunganon, indi tawhanon, kag indi kalahamut-an. Ang mga ideya nga nangibabaw nagbayaw sang pagkaindibiduwal. Ginsakdag nila ang pagtamod nga ang tagsa ka tawo dapat magkabuhi suno sa iya kaugalingon nga mga tulumuron. Ang kalahamut-an nga talaksan karon amo ang indi pagpanghilabot sa iban, pagkananuhaytuhay, kag indi paghukom sa iban. Sa sining bag-ong pilospiya, ginadumilian ang pagdumili.
Ang malain nga mga resulta sining pilosopiya padayon nga nagdugang tubtob nga nangin makahalawhaw ini sang katuigan 1980, kag nagadugang gihapon ini sa katuigan 1990. Yari ang pila lamang ka report tuhoy sa malain nga mga resulta, sugod sa isa ka pamulongpulong tuhoy sa maayong mga talaksan nga ginhatag sa Siudad sang Nueva York sang isa ka bise-tsirman sang korporasyon sa isa ka komperensia tuhoy sa moralidad sa negosyo:
“Ang mga politiko indi matutom sa ila mga botante. Ginabentahaan sang mga ahente ang ila mga kliyente. Ginaputo sang mga ehekutibo sang mga banko ang ila mga institusyon kag ang ginapabayad amo ang mga manugbayad sing buhis. Ginatonto sang mga predikador kag sang mga nagkandidato sa pagkapresidente ang ila asawa. Ang mga bata nagakodigo sa eksaminasyon, kag minilyon ang nagapierdi sang ila kaugalingon kag sa iban pa paagi sa mga halit sang mga droga kag krimen. . . . Kalim-an ka porsiento sang tanan nga pag-asawahay ang nagadangat sa diborsio. Duha ka pulog-duha ka porsiento sang tanan nga kabataan ang natawo sa guwa sang pag-asawahay, kag un-tersia sang tanan nga kabataan ang magapuyo upod sa ila tapik nga mga ginikanan antes sila mag-18. Sing maathag, ang pagkaguba sang pamilya lapnag. Kon ginapatihan mo nga ang pagdihon sang maayong mga talaksan nagasugod sa balay—samtang bata pa—nian maathag ang mga rason kon ngaa nagnubo ang moral.”—Vital Speeches of the Day, Septiembre 1, 1990.
Sa kada adlaw ang mga pamantalaan, mga magasin, mga balita sa radyo kag telebisyon, mga pelikula, kag mga programa sa telebisyon nagapakita sang pagnubo sang tradisyonal nga mga prinsipio. Sa isa ka pamulongpulong sa University of Chicago, ang tsirman sang Chase Manhattan Corporation nagsiling:
“Bisan diin ang unahon mo buksan, ang mga pahina tuhoy sa isport, ang report sang Washington, ukon ang tuhoy sa negosyo, ang ebidensia pareho. Ang mga pahina tuhoy sa isport puno sing pinakaulihi nga mga iskandalo tuhoy sa mga humalampang sing bola nga ginhamhaman agod indi magpuntos, ang mga team sa kolehiyo nga ginhatagan sing probasyon bangod sang mga paglapas sa mga regulasyon sa pagkuha sing mga humalampang, kag propesyonal nga mga humalampang nga natukiban nga nagadroga. Ang mga balita gikan sa Washington amo ang tuhoy sa mga kaso sang pagsumpa sing indi matuod, gindemanda nga pederal nga mga hukom, pagbaton sing kuwarta subong bayad sa impluwensia, kag ang pinakaulihi amo ang manughimo sing kasuguan nga ginaimbestigar sang House Ethics Committee. Kon magliso ka sa bahin sang negosyo, makasapo ikaw sing mga pagbuyagyag tuhoy sa mga tawo nga nagaganansia sing daku gikan sa pagbaligya sing mga aksion pasad sa impormasyon nga lipod sa publiko kag sing kaangay sini.”—Vital Speeches of the Day, Agosto 1, 1990.
Dalayon kag wala sing untat ini nga sahi sang mga balita amo kon ngaa wala na ini ginasapak sang mga tawo. Wala na sila nagakakibot sa sini nga mga iskandalo. Ang manuglektura nga bag-o lang ginbalikwat nagkomento sa sini: “Madamo nga Amerikano ang wala na nagakaakig sa mga balita tuhoy sa paglapas sa moralidad. Ang mga kriminal wala na ginasikway. Bantog sila. Ginaagda sila sa mga sinalusalo sang kadalagkuan. Nangin mabakal ang mga libro nga ginsulat tuhoy sa ila.”
Gintapos ni Ivan Boesky nga taga-Wall Street ang isa ka pamulongpulong sa mga estudyante sa isa ka business school paagi sa pagbayaw sang iya mga butkon sa V nga korte subong sinyas sa victory ukon kadalag-an kag nagsiling, “Kabay nga magmadinalag-on ang kakagod!” Sang ulihi ang iya kakagod nagdul-ong sa iya sa ginadumilian nga pagbaligya sing mga aksion pasad sa impormasyon nga lipod sa publiko, kag ginbista sia, napamatud-an, ginmultahan, kag ginbilanggo. Ang multa sa iya $100 milyones, apang may natago pa sia nga kapin sa tunga sa bilyon ka dolyar. Si Michael Milken, isa pa ka dayaan sa Wall Street, ginmultahan sing $600 milyones bangod sang iya pagbaligya sing daku sing risgo nga bono nga ginbakal kubos sa presyo sini—halos subong sina nga kantidad ang ginkita niya sa isa ka tuig! Isa ka bilyon kag tunga ka dolyar ang nabilin sa iya.
Ang magasin nga Industry Week nagbalhag sing isa ka artikulo nga ang titulo sini nagpautwas sing pamangkot, “Lapasa ang Moralidad—kag Magmadinalag-on?” Ang isa ka consultant nga taga-Utah nagapati nga ang moralidad sa korporasyon naglain kag nagsiling: “Napanilagan ko nga mas madinalag-on ang mas dayaan.” Ang isa ka manedyer nga taga-Michigan nagsiling: “May pagsulundan kita tuhoy sa maayong moralidad, apang ang mga tawo nga nagadumala sa ubos naton nagasikway sang pagsulundan paagi sa pagpangatarungan, ‘Indi ini batok sa moralidad, isa lamang ini ka mautok nga pagnegosyo.’ ” Ang isa ka superbisor nga taga-Miami nanganduhoy: “Ang moralidad madasig nga nagakalutos; ang ganansia amo ang Num. 1 bisan ano man ang matabo.” Ang iban pa nga mga negosyante mas prangka: “Ang bisan ano puwede,” siling sang isa. Ang isa pa nagdugang sini: “Ang amon pagsulundan amo nga kon indi ka madakpan, himua ina.”
Indi lamang mga negosyante ang kabangdanan sang pagnubo sang mga talaksan sang moral. Ang panimuot nga nagapierdi sang maayong mga prinsipio naglapta sa tanan nga bahin sang katilingban. Madamo gid nga mga abogado ang nagalapas na sa kasuguan sa baylo nga tumanon ini. Madamo gid nga mga sientipiko ang nagapangdaya kag nagalimbong agod makatigayon sing bulig gikan sa gobierno. Madamo gid nga mga doktor ang nangin kilala na nga mas interesado sa daku nga bayad sang sa mga pasyente—kag madamo gid sang ila mga pasyente ang nagapangita sing mga paagi agod iakusar sila sa ila pagpatumbaya.
Ang katilingban sa palibot nagaluya bangod sang mga droga, krimen, kag pag-inaway sang mga gang. Ang pagluib sa pag-asawahay nagaguba sang mga pamilya. Ang magagmay nga kabataan nangin mga biktima sang seksuwal nga pag-abuso, lakip ang pornograpiya sang mga bata. Ang seksuwal nga relasyon sang mga tin-edyer nagresulta sa mga pagbusong, mga aborsion, kag ginapatumbayaan nga mga lapsag. Ginsulod sang mga manugbaligya sing droga ang palibot sang mga eskwelahan. Ang mga kabataan sa eskwelahan nagadala sing mga kutsilyo kag mga pusil, kag nagnubo ang ikasarang sa pagbasa. Ang pinakamaayo nga remedyo amo nga basahan sang mga ginikanan ang ila mga anak, apang sa masami ang mga ginikanan tuman kasako sa pagpangabuhi ukon sa ila nagapaayaw-sang-kaugalingon nga mga tulumuron.
Ang industriya sang musika kabangdanan man sang pagnubo sang moral, labi na paagi sa sobra, heavy-metal rock nga mga banda. Ang manuglaygay sang isa ka korporasyon nagkomento: “Ang rock nga musika nangin maayo gid nga paagi sa pagbantala kag sa pagpalapnag sang ideya sang kaswal kag wala sing limite nga mga buhat sa sekso kag sa pagpahibalo sang paggamit sing ginadumilian nga mga droga. Ang rock nga musika isa man ka gamhanan nga puwersa sa pagpainit sing pagtamay sa mga ginikanan, sa mga kaliwatan sang mga tigulang kag sa sosyal nga mga institusyon nga nagapamatok sa imoral, nagagamit sing droga nga estilo sang pagkabuhi.”
Ang isa sang ila tulumuron amo ang magpaakig kag magpakibot kag mag-agaw sing igtalupangod paagi sa mga liriko nga malaw-ay, bastos, malaut, kag makangilil-ad subong sa lamawan kahigko, nga puno sing mapintas nga pag-abuso sa mga babayi. Sekso paagi sa baba kag buli nga ginalaragway sa madamo nga paagi, ginapalig-on nga seksuwal nga pag-abuso, sobra nga kakunyag sa lugos nga tuman kasingki sa bagay nga ang kinatawo sang babayi nagisigisi—wala sing limite sa daku nga mga kalaw-ayan nga ginahimaya. Sang ginbista ang isa ka grupo sa korte bangod sa kalaw-ayan, gindayaw sila sang isa ka propesor sang Duke University subong mga henyo sang literaryo kag gin-apinan ang ila malaut nga mga kalaw-ayan subong sahi sang arte. Nag-ugyon ang hubon sang mga hukom, kag naghinakop nga ang mga liriko indi malaw-ay kundi sahi sang arte.
Ang kaanggid nga ebidensia sang pagkadunot sang mga prinsipio sa katilingban amo ang kamatuoran nga sang nagligad nga tuig ang isa sang pinakamalaw-ay nga mga album sang rap ‘nakabaligya sing madamo nga kopya (kapin sa 1 ka milyon) sa sulod sang tatlo ka semana nga ginpaguwa amo kon ngaa nangin Num. 1 ini. Nagakahulugan ini nga amo ini ang labing popular sa negosyo sang musika karon.’ Ang mga ngalan nga ginpili para sa sini nga mga grupo sang rock nagabagay sa mga liriko: “Sa dimagkubos may 13 ka banda nga ginhingalanan sing mga kinatawo sang lalaki, 6 sing mga kinatawo sang babayi, 4 sing similya sang lalaki, 8 sing aborsion kag isa sing impeksion sa kinatawo sang babayi.”—U.S.News & World Report.
Ang propesor sa Boston University nagkomento sa eksibit sang Mapplethorpe: “Nakita ko ini sa Institute of Contemporary Art sa Boston. Didto, subong amo man sa iban nga duog, ang mga eksibit gin-areglar sa mga bahin. Ang mga laragway sang ‘aktuwal nga seksuwal nga buhat’ . . . makatulublag nga pornograpiko sa mahanduraw sang isa. Ambot kon para ini sa mga homoseksuwal, apang mga laragway ini nga nagapakita sing mga buhat nga sa hunahuna ko daw indi posible, labi na nga indi makalilipay.” Ang hulusayon tuhoy sa kalaw-ayon sang eksibit ginbista sa korte, kag ginhukman sang hubon sang mga hukom ang kalaw-ayon sini nga mga sahi sang arte. Indi gid arte sa pagkamatuod, indi maayo sa moral kag ebidensia sang dugang pa nga pagnubo sang matuod nga mga talaksan sa bahin sang mga pintor kag mga tumalan-aw.
Kinahanglan naton ang mga limite. Kinahanglan naton ang nagakontrol nga mga panuytoy. Kinahanglan naton ang mga maayong tulumuron nga lalab-uton. Kinahanglan naton ang pagbalik sa orihinal nga tuburan sang matuod nga mga talaksan.
[Blurb sa pahina 4]
Ang mga tawo wala na nagakakibot sa mga iskandalo
[Blurb sa pahina 5]
Gindeklarar sang hubon sang mga hukom ang daku nga mga kalaw-ayan nga sahi sang mga arte