Ano ang Natabo sa Moralidad?

MGA opisyales sang gobierno. Mga kandidato sa politika. Mga lider sang relihion. Ginapaabot naton ining prominente nga mga tawo nga mangin maayong mga halimbawa. Apang, sining ulihi nga mga tion, ang mga tawo sa sining mga grupo amo ang nanguna sa paagisod nga makapakibot nga mga iskandalo. Nanuhaytuhay ang ila malain nga mga buhat​—halin sa panghilahi kag walay huya nga pagbinutig tubtob sa pagpanunto kag pagpangdispalko.

Ang libro nga The Death of Ethics in America nagapanganduhoy: “Samtang ang pungsod masako sa makamamatay nga balatian . . . ang Acquired Immune Deficiency Syndrome, ang isa pa ka sahi sang AIDS [Acquired Integrity Deficiency Syndrome] daw nangin epidemya. Apang wala ini magpahulag sing amo man ka hilingagawon nga pagkinahanglan sing bulong.” (Italiko amon) Ang Time nga magasin nagasiling nga ang Estados Unidos “nagatubog sa lunang sang moralidad.”

Ang lunang sang moralidad indi lamang sa Estados Unidos. Sining ulihi nga mga tion ang Alemanya, China, Gresya, India, Indonesia, Israel, Japan, kag Pransia gintay-ug man sang mga iskandalo sang prominente nga mga tawo. Kag indi makapakibot nga ang malaw-ay nga paggawi sang mga lider sang katilingban banaag lamang sang iya sang kabilugan nga publiko. Gintawag sang primer ministro sang Thailand ang kagarukan sa iya pungsod nga “makapakanser.” Gindugang niya nga ang bug-os nga katilingban nagaantos sing balatian nga nanggamot sa kakagod kag balingag nga mga talaksan.

Ang mga tawo makatarunganon nga nagapalibog: ‘Ano ang kabangdanan sining bug-os globo nga paglain sang moral? Kapin ka importante, sa diin ini tanan nagapadulong?’

Kon San-o ang ‘Pagpangawat Indi Pagpangawat’

Sa Columbus, Ohio, E.U.A., ang ganhaan sa likod sang isa ka armored truck nagbukas, kag duha ka bag sang kuwarta ang nahulog. Sang ang ginabanta nga dos milyones dolyares naglinupad sa hangin kag naglinapta sa highway, madamo nga mga motorista ang nagginuwa sa ila salakyan agod pun-on ang ila mga bulsa kag mga kahita sing papelon nga mga kuwarta. Ang iban nga mga motorista nanawag sa iban pa paagi sa CB nga radyo agod magbuylog sa pagpangawat.

Halos wala ginsapak ang opisyal nga mga pangabay kag ang 10-porsiento nga premyo nga gintanyag para sa kuwarta nga iuli. Namat-od ang kalabanan nga taguon ang ila nakita. Diutay lamang nga bahin sang kuwarta ang nabawi. Ginpakamatarong pa sang isa ka tawo ang pagpangawat sa pagsiling nga ang kuwarta “isa ka regalo gikan sa Dios.” Apang, indi tumalagsahon ang subong sini nga mga hitabo. Amo man nga kakagod ang ginpakita sang mga nagalalabay sang mahulog ang kuwarta gikan sa mga armored car sa San Francisco, California, kag sa Toronto, Canada.

Makatulublag gid nga ang bunayag kag matadlong nga mga tawo sa kinaandan madali masulay sa pagpangawat. Sa pinakakubos, ginapakita sini kon daw ano ka balingag ang pagtamod sang kadamuan sa moralidad. Si Thomas Pogge, kabulig nga propesor sang pilosopiya sa Columbia University sa New York, nagapangatarungan nga samtang ginatamod sang kalabanan nga tawo nga imoral ang mangawat gikan sa isa ka indibiduwal, ginatamod nila ang pagpangawat gikan sa isa ka institusyon nga indi tanto kalain.

Nagalain ang mga Pagtamod sa Sekso

Ang balingag nga pagtamod sa moral makita man sa latagon sang sekso. Ang isa ka surbe kasan-o lang nagpakita nga ang mga tawo makapakibot nga wala nagasapak sa mga kandidato sa politika nga nagapatuyang sa panghilahi. Ang isa ka manunulat nagsiling nga ang mga botante mahimo nga nagapang-alag-ag sa pagpakamalaut sa panghilahi bangod ‘nagahimo man sila sini.’

Sa pagkamatuod, ang mga estadistika sining karon lang nagapahayag nga 31 porsiento sang tanan nga minyo nga mga tawo sa Estados Unidos ang nakaagi na ukon may yara sa karon relasyon sa iban. Ang kalabanan nga Amerikano, nga 62 porsiento, “nagahunahuna nga wala sing malain” sa paghimo sini. Ang mga pagtamod tuhoy sa sekso antes sang kasal amo man ka matinuguton. Ang surbe sang 1969 nagpakita nga 68 porsiento sa publiko sang Estados Unidos ang indi ugyon sa sekso antes sang kasal. Sa karon, 36 porsiento na lang ang indi ugyon. Sang dekada 60, mga 50 porsiento sang kababayin-an ang ulay pa sa adlaw sang ila kasal. Sa karon, 20 porsiento na lang.

Ano ang Maayong Paggawi?

Ang paglain sang moral kitaon man sa negosyo. Sang duha ka dekada nga nagligad, 39 porsiento lamang sang mga bumulutho sa una nga tuig sa kolehiyo nga ginsurbe ang naghunahuna nga ang “pinansial nga kadalag-an importante ukon kinahanglanon.” Sang 1989 ang kadamuon halos nagdoble. Sing maathag, ang pagpangita sing kuwarta amo ang nagapangibabaw sa panghunahuna sang madamo nga pamatan-on​—nga may makapabalaka nga mga resulta sa moralidad.

Sang ginsurbe ang 1,093 ka hayskol (segundaryo nga eskwelahan) nga mga senyor, 59 porsiento ang nagsiling nga handa sila sa pagnegosyar sing isa ka di-legal nga negosyo nga nagabili sing dies milyones dolyares​—bisan pa mahimo nga maprobasyon sila sing anom ka bulan! Dugang pa, 67 porsiento ang nagsiling nga padakuon nila sa numero lamang ang ila nagasto sa kompanya; 66 porsiento ang nagsiling nga magabinutig sila agod malab-ot ang ila tulumuron sa negosyo. Apang, ginasunod lamang sang mga pamatan-on ang prinsipio sang mga tigulang sa ila. Sang ginpamangkot ang 671 ka manedyer sang negosyo kon ano ang ila pagtamod sa maayong prinsipio, halos ikap-at nga bahin ang namatok nga ang maayong prinsipio makasablag sa ila pagtinguha nga magmadinalag-on sa ila karera. Kapin sa katunga ang nagbaton nga balion nila ang mga pagsulundan agod magbagay sa ila katuyuan nga magmadinalag-on.

Sa pagtinguha nga punggan ining makatulublag nga huyog, ang iban nga mga kolehiyo nagatanyag sing mga kurso tuhoy sa maayong prinsipio. Apang madamo ang nagaduhaduha sa pagkaepektibo sina nga mga panikasog. “Indi ko gid makita kon paano makabulig ang mga klase tuhoy sa maayong prinsipio,” siling sang isa ka kilala nga negosyante sa Canada. “Ang mga estudyante nga may maayong prinsipio indi makatuon sing daku sa butang nga bag-o sa ila, kag ang mga estudyante nga wala sing integridad sa umpisa mahimo nga magagamit lamang sang paghantop nga ila matun-an sa pagpangita sing lain naman nga paagi sa pag-atubang sa imoral nga mga buhat nga ila gihapon himuon.”

Sing kaanggid, madamo nga mga negosyo ang nagtukod sing opisyal nga mga pagsulundan sang maayong paggawi. Apang, nagasiling ang mga eksperto nga ining mga pagsulundan isa lamang ka pakitakita kag talagsa lang ginasunod​—luwas kon may matabo nga isa ka makahalalit nga iskandalo. Sing makahalam-ot, ang isa ka surbe kasan-o lang nagpahayag nga ang mga kompanya nga may nasulat nga mga pagsulundan sang maayong paggawi ginsumbong nga mas masunson nga nasapwan nga may di-maayo nga paggawi sangsa mga kompanya nga wala sini!

Huo, sa tanan nga patag sang pagpanghikot, ang moral maathag nga nagalain, kag daw wala sing bisan isa ang nakahibalo kon sa diin sila nagapadulong. Ang isa ka ehekutibo sa negosyo nagsiling: “Wala na ang mga tanda nga nagasugid sa aton sang husto gikan sa sayop. Amat-amat sila nga ginguba.” Ngaa nadula ang subong sina nga mga tanda sa moral? Ano ang nagbulos sa ila? Ini nga mga pamangkot pagausisaon sa masunod nga mga artikulo.