Sang Adlaw nga Nag-ulan sing Balas

Sang koresponsal sang Magmata! sa Pilipinas

ANG Sabado, Hunyo 15, 1991, isa ka adlaw nga mabudlay malipatan para sa kalabanan nga pumuluyo sang sentral Luzon. Bisan pa daw indi mapatihan, amo ini ang adlaw sang ang balas nahulog kaangay sang ulan sa berde nga mga bungyod kag humayan sang mga probinsia sang Pampanga, Tarlac, kag Zambales sa Pilipinas. Ang natabo sadto nga adlaw kag kon daw ano ka daku ang epekto sini sa kapin sa duha ka milyon nga pumuluyo sining lugar, lakip sa mga 2,900 ka mga Saksi ni Jehova, makasulubo gid kag nakatawag sing igtalupangod.

Diutay lamang ang napatay, kay ang mga bulkanologo nga nagapanilag sa sismiko nga hulag sang Mount Pinatubo naghatag sing naunang mga paandam. Linibo ka tumandok nga tribo sang mga Aeta ang nagbiya sa tupad sang bukid sa wala pa maglupok ang bulkan, kag ang tanan nga mga pumuluyo sa sulod sang 20 kilometros sa palibot sang Mount Pinatubo ginlaygayan sa pagsaylo sa wala sing peligro nga mga lugar. Duha ka adlaw lamang sa wala pa ang unang daku nga paglupok sang Hunyo 12, ginsaylo sang U.S. Air Force ang kalabanan sang ila mga tinawo halin sa Clark Air Base sa tiilan sang Mount Pinatubo pakadto sa base naval malapit sa Olangapo City, ang pinakadaku nga operasyon kutob sang Inaway Kalibutanon II. Ang dalayawon nga mga paandam ginhatag sang propesyonal nga geologo nga si Richard J. Purser sang nagsulat sia sing isa ka ginbalhag nga sulat para sa mga Filipino, nga nagasiling: “Ang Phivolcs [Philippine Institute of Volcanology and Seismology] nag-alagad sa inyo sing maayo kag ang ila laygay maathag kag makatarunganon kag sientipiko nga eksakto.”

Panugiron sang Nakasaksi

Si Esther Manrique, isa ka bug-os tion nga ministro sang mga Saksi ni Jehova nga nagaistar sa Subic, Zambales, mga 30 kilometros halin sa Mount Pinatubo, nagasugid kon ano ang kahimtangan sang mga adlaw nga nag-ulan sing balas. Nagsiling sia: “Nagsugod ini tanan sang Mierkoles sang aga, Hunyo 12. Sa pagguwa namon sa latagon, ang kalabanan nga mga tawo nagatan-aw sa isa ka makatilingala nga talan-awon. Nakita sa ibabaw sang Mount Pinatubo ang isa ka panganod nga korte-uhong, kaangay sang paglupok sang bomba atomika. Pagligad sang pila ka minuto, nagsugod sa pag-ulan​—apang indi tubig; sa baylo, mga balas.

“Nag-ulan liwat sing balas sang Huebes. Sang mga alas dos sang Biernes sang hapon, hinali nga nagdulom, kag nag-ulan sing balas kag lunang sa bug-os nga duog. Gilayon nga ginpapauli ang mga empleyado kag ang mga kabataan nga nagaeskwela. Ang mga wala sing payong daw kaangay sang nagalakat nga mga bato tan-awon bangod sang balas kag lunang.”

Mga alas siete sang Sabado sang aga, ang langit nagdulom sing mga isa ka oras. Si Celestino Layug sang Porac, Pampanga, nagasugid sang dikinaandan nga talan-awon nga nakita niya sadto nga gab-i: “Wala pa ako sing nakita nga kilat kaangay sang natabo sadtong Sabado sang gab-i. Ang pula kag rosa nga duag nakita sa tupad sang kinaandan nga puti kag asul nga duag. Sa amo man nga tion, liwatliwat nga nabatyagan ang mga linog.”

Kon Ano ang Natabo

Si Geologo Richard Purser nagsulat: “Kon ang Hollywood nagsulat sing iskrip wala sing isa nga magabaton sa senaryo sang 10 ka mabaskog nga paglupok, 3 ka tectonic nga linog kag isa ka makusog nga bagyo sa isa ka gab-i subong mapatihan. Ang aktuwal nga natabo labi nga dikinaandan sang sa sugilanon nga ginhimo.” Sa isa ka interbyu sa telebisyon, ang direktor sang Phivolcs, nga si Raymundo Punongbayan, nagbulubanta nga pasad sa kadakuon sang baba sang bulkan, mga dos kilometros kubiko sang bulkaniko nga materyal ang ginbuga sa atmospera.

Anong kusog ang ginkinahanglan sa pag-alsa sining daku nga materyal? Si Geologo Purser nagsiling: “Ang kusog nga ginkinahanglan sa pagpatimbuok sang 2 bilyones ka metros kubiko [70 bilyones pies kubiko (5 bilyones ka tonelada) sa promedyo nga 17.5 kilometros [11 milyas] katumbas sa 25 ka megaton sang nuklear nga hinganiban (1,500 ka pilo nga mas makusog sang sa bomba sa Hiroshima).”

Ti, indi lamang sa Pilipinas nag-ulan sing abo kag balas. Ginbalita nga nag-ulan sing abo tabok sa South China Sea sa Vietnam kag Cambodia subong man sa Singapore kag Malaysia. Bisan sa China, ang paniempo naapektuhan. “Ang mga meteorologo nga ginbalikwat sa isa ka opisyal [sang Intsik] nga pamantalaan sang Mierkoles nagsiling nga ang aso, abo kag mga gas sa atmospera nagtublag sang kinaandan nga lakat sang paniempo, nagresulta sa tigpalamangag sa berde nga mga probinsia sa bagatnan kag mabunok nga ulan naman sa aminhan.”

Sa Hawaii, madugay na nga ginahulat ang eklipse sang adlaw sang Hulyo 11. Apang, ang mapino nga yab-ok nga natipon sa atmospera sang duta subong resulta sang paglupok sang Mount Pinatubo nagbang-aw sa iban nga mga sientipiko. Si Donald Hall, direktor sang Institute for Astronomy sa University of Hawaii, nagsiling: “Makasulubo gid nga pagligad sang 600 ukon 700 ka tuig nga pagtulog, ang bulkan wala naghulat sing isa pa ukon duha ka semana antes maglupok.”

Ang mga Epekto kag ang Ginhatag nga Paumpaw

Sa dimagkubos 18 ka banwa kag 2 ka siudad nga malapit sa Mount Pinatubo ang nagbatas sang malawig nga pag-ulan sang abo kag balas. Linibo ka tinukod, lakip ang walo ka Kingdom Hall sang mga Saksi ni Jehova, ang nahalitan sing daku sang nawasak ang atop bangod sang mabug-at nga balas, subong man sang tubig bangod sang bagyo.a Ang presidente sang Pilipinas, si Corazon Aquino, sa isa ka pormal nga pamulongpulong sa mga tawo nahanungod sa kahimtangan sang pungsod sang Hulyo 22, nagsiling: “Ang paglupok sang Mount Pinatubo amo ang pinakadaku sa sining siglo. . . . Makahalapay gid ini katama nga ginguba sini ang 80,000 ka mapatubason nga ektarya sa aton agrikultura, kag ginpierde ang komersio sang dimagkubos tatlo ka probinsia. . . . Isa gid ini ka makusog nga hitabo nga nagpapas sang daku nga base militar sa Pasipiko.”

Linibo, lakip ang ginatos ka Saksi ni Jehova, ang kinahanglan nga magbiya sang ila mga puluy-an kag mga palangabuhian. Sang ang una nga pagpangayo sing bulig nakalab-ot sa sanga talatapan sang Watch Tower Society sadtong Hunyo 15, gintukod ang mga refugee center sa malapit nga mga Kingdom Hall kag duha ka Assembly Hall. Duha ka grupo sang mga Saksi halin sa sanga talatapan ang nag-inspeksion sa nahapay nga mga lugar sang Lunes sang aga, Hunyo 17. Sang nabaton ang ila mga report pagkadason nga adlaw, ang nagalakbay nga mga ministro ginsugo sa paghimo sing mas madugay nga pagduaw sa apektado nga mga Saksi, nagadala sa ila sing dugang nga suplay sang pagkaon, tubig, kag bulong. Sa amo man nga tion, ang sanga talatapan nakabaton sing bulig nga kuwarta halin sa mga Saksi sa Metro Manila kag sa iban man nga bahin sang pungsod nga indi apektado sang paglupok. Ang mga tawo nga indi mga Saksi ni Jehova nakatalupangod sa ginhatag nga bulig. Ang isa ka tawo nabatian nga nagsiling: “Kamo nga mga Saksi madinumdumon gid, nagahulag sa gilayon.”

Lahar​—Dalayon nga Katalagman

Gilayon nga gindugang sang populasyon sang sentral Luzon ang bag-ong tinaga sa ila bokabularyo, ang lahar, nga nagakahulugan sang nagailig nga lunang nga may dala nga madamong basura halin sa bulkan. Ginasakop sang Mount Pinatubo ang ulo sang dimagkubos 13 ka sapa kag suba. Bisan pa indi ini mataas katama nga bukid, 1,760 metros lamang, ang pagtipon sang mga 2 bilyones ka metros kubiko nga lunang kag abo sa bakilid mangin makahalapay sa mga lugar sa kilid sang suba. Sa pagkamatuod, sang Sabado, Hunyo 15, ang adlaw sang pinakamabaskog nga paglupok, ang nagailig nga mga lunang naghapay na sa Porac, Guagua, Bacolor, kag Angeles City. Ang lahar nga nagapanaug sa Abacan River sa Angeles City nagguba sa tatlo ka taytay kag nagsirado sa expressway sang mga salakyan, samtang sa Bacolor ang Kingdom Hall sang mga Saksi ni Jehova kag subong man ang ginatos ka balay nabuta sang lunang. Sang katapusan sang Hulyo, sobra sa 36,000 ka balay ang naguba kag 61,000 pa ang napierde, kag daw wala sing katapusan ang halit.

Samtang ang halit sa lugar nga apektado makahaladlok katama kag ang posible nga katalagman sang dugang nga paghapay daku, ang tumalagsahon nga espiritu sang mga Filipino sa pag-atubang sing matawhay sina nga kalamidad dalayawon. Ang Manila Bulletin, sa editoryal sini sang Hunyo 29, 1991, nagkomento: “Walay sapayan sang kamatuoran nga wala ginpaabot ang paglupok sang Pinatubo, ang mga tawo didto, ang mga ahensia sang gobierno kag ang publiko nakasarang sa pag-atubang sang sitwasyon. Subong sang sa nagligad nga linog, ang ginasaksihan naton amo ang ikasarang sang aton katawhan sa pag-atubang sa kalamidad. Ginadayaw gid naton ang ila kaisog kag kabakod.”

[Mga footnote]

[Mapa sa pahina 11]

(For fully formatted text, see publication.)

PILIPINAS

China

[Mapa]

PILIPINAS

Mount Pinatubo

Olongapo City

Manila

South China Sea

[Piktyur sa pahina 12]

Nawasak nga mga atop sang Kingdom Hall bangod sang kabug-at sang abo, balas, kag ulan