Pagbantay sa Kalibutan
Malain nga Balita sa TV
“Malain nga balita para sa mga taga-Brazil nga nagatan-aw sing telebisyon: Ang kadamuon sang malain nga mga balita sa TV nagadugang,” siling sang pamantalaan nga O Estado de S. Paulo. Ang pamantalaan nagareport nga sa sulod sang napulo ka adlaw, 15 ka dyurnalista ang nagtan-aw sang tanan nga balita sa mga tsanel sang TV. Disiotso porsiento lamang sang ila nakita ang ginkabig subong maayo nga mga balita. Ang direktor sang institusyon nga naghimo sang surbe ginbalikwat nga nagsiling: “Isa yadto ka 95-oras nga paindisanay sang mga trahedya.” Ang mga balita nahanungod sa ekonomiya kag ekolohiya amo ang ginkabig nga labing negatibo. Ang pila ka malaumon nga mga balita amo ang tuhoy sa kalingawan kag mga isport. Ang isa ka saykoanalista nagapaandam nga ang subong sina nga kadamuon sang kasingki kag aksidente nga ginabalita mahimo magbalhin sang panimuot sang mga tawo, ayhan bangod sini mahimo nga tamdon sang iban ang mga trahedya sang iban subong indi serioso.
“Wala sing Nahibal-an sa Maayong Pamatasan”
Ang mga edukador nagaugyon nga nagadamo ang kadamuon sang kabataan sa katilingban karon nga “wala sing nahibal-an sa maayong pamatasan.” “Ang madasig nga lakat sang kabuhi, ang madasig nga promosyon, ang pagtigayon sing kontrol, ang pagpangibabaw,” amo ang ginapakita sa kabataan subong importante nga mga talaksan, suno kay Burle Summers, presidente sang Ontario Morals/Values Education Association. “Ang pag-alagad sa iban, ang pagtahod sa iban, ang pag-atipan sa iban wala ginakabig nga importante,” siling niya.
Ang Pagbagting sang Lingganay sang Simbahan Nagatublag
“Ang lingganay sang simbahan nagabagting sing tuman kasunson kag tuman kabaskog” para sa pila ka pumuluyo sang nakatundan nga Toronto, report sang The Toronto Star. Ginatamod sang mga tagbalay ang mga pagbagting sang lingganay sang simbahan subong “gahod nga polusyon” kag gindangop nila ini nga butang sa city hall. Ginrekomendar sang komite sa serbisyo sang siudad nga dapat bagtingon sang nadalahig nga mga simbahan ang linggangay sing tubtob sa isa ka minuto makaduha sa kada adlaw sa sulod sang semana kag tatlo ka beses kon Domingo—apang indi gid antes sang alas 9:00 s.a. Ang lingganay sang simbahan mahimo magbagting sa iban nga mga okasyon, subong sang mga kasal, lubong, kag serbisyo sa gab-i sa tion sang Kuwaresma. Ang mga lingganay sang simbahan ginabagting agod dapiton ang mga parokyano sa mga pangamuyo kag sa mga serbisyo sang simbahan. Apang, ang lokal nga mga pumuluyo sang siudad nagasiling nga mahimo man ini sang alarm clock nga wala ginatublag kag ginabulahaw ang bug-os nga palibot.
Posisyon sa Pagtulog May Kaangtanan sa SIDS
Sa kada tuig, ang SIDS (Sudden Infant Death Syndrome) nagakutol sang kabuhi sang linibolibo ka mga lapsag sa bug-os nga kalibutan. Amo gihapon ini ang isa sang una nga mga kabangdanan sang kamatay sa tunga sang mga lapsag sa sulod sang una nga pila ka bulan sang kabuhi. Wala pa mahibal-i ang matuod nga kabangdanan sang SIDS. Apang, ang International Herald Tribune sang Paris nagareport nga ang eksperto nga mga manugbulong gikan sa bilog nga kalibutan nagsapol kasan-o lang sa Australia agod hambalan ini nga problema. Ginalaygayan nila ang mga ginikanan: “Indi pagpatuluga ang mga lapsag nga nagahapa.” Daw ginapakita sang pagpanalawsaw nga ang katalagman nga mapatay sa sini nga syndrome sa dimagkubos tatlo ka pilo ang kataason para sa mga lapsag nga ginapahapa sang sa mga lapsag nga ginapahigda ukon ginapatakilid. Ang mga doktor nagsiling nga kon mapahibalo ang mga ginikanan nahanungod sini nga mga katalagman, linibolibo ka kabuhi ang sarang maluwas.
Popular nga Pasipala
Ang isa ka taga-Australia nga klerigo mabaskog nga naghambal nahanungod sa nagadugang nga paggamit kag pagbaton sa mapasipalahon nga mga hambalanon. Nagapakita sia sing pinasahi nga kabalaka sa mangin epekto sini sa mga pamatan-on, kag nangabay sia sing kampanya agod magbulig nga dulaon ang pasipala sa panghambal karon. Ang pamantalaan nga Courier-Mail sang Brisbane nagabalikwat sa klerigo subong nagsiling: “Ang mga hambalanon subong sang ‘Good God’, ‘Oh, God’, ‘By God’, ‘By Christ’ kag ‘Oh Christ’ kinaandan na nga ginagamit subong mga ekspresyon sa baylo nga mga hambalanon sang pagsimba. Dayag ini sa mga nobela, sa entablado, ukon sa pelikula, sa TV, sa radyo kag sa pamantalaan. Tubtob ginapabay-an naton ining pagpasipala, indi naton mapaabot ang aton mga pamatan-on nga tahuron ang Dios kag si Cristo.” Nagpadayon sia nga natalupangdan niya nga ang paggamit sing pasipala dalayon nga nagdugang sa pagligad sang tinuig kag ina nga panghambal ginakabig na karon sang madamo nga isa ka porma sang ginabaton nga pamuyayaw.
Paghilo sang Pestisidio
Sa kada tuig, sa tanan sang nagauswag nga mga pungsod, ang mga pestisidio nagahilo sa mga 25 milyones ka tawo kag nagapatay sing 20,000, suno sa magasin nga New African. Ang mga kompanya sang kemikal nagadiskarga sing makatalagam nga mga pestisidio sa imol nga mga pungsod nga sa diin ang mga mangunguma wala sing hinalung-ong sa mga katalagman kag sa diin indi mausisa sing nagakaigo sang mga gobierno ang importasyon. Ang New African nagareport nga ang isa ka Swiso nga kompanya sang kemikal nagbaton kasan-o lang nga nagbaligya sila sa Tanzania sing 450,000 litros nga insecticide ukon pangpatay sa mga sapat-sapat nga nagaunod sing DDT, isa ka makatalagam gid nga kemikal nga gindumilian sa 45 ka pungsod. Sa kaumhan sang Ghana, ang DDT ginagamit kon kaisa sa pagdakop sing mga isda. Ang kemikal ginaula sa mga suba, nagapatay sang mga isda kag gani madali sila dakpon. Ang mga isda, nga nagaunod pa sing aktibo nga hilo, ginakaon sang mga Aprikano.
Makatalagam nga Pagpamorena
Ang kanser sa panit sa tunga sang mga taga-Canada “nagdugang sing 235 por siento sa nagligad nga walo ka tuig,” report sang The Toronto Star. Ginapakita sang bag-o nga mga estadistika nga 1 sa 7 ka taga-Canada ang kanseron sa panit sa tion sang iya pagkabuhi. Ano ang una nga kabangdanan? Amo ang pagpainit sa adlaw, suno sa Canadian Dermatology Association. Si Dr. Gary Sibbald, isa ka dermatologo, nagasiling nga ang “isa [lamang] ka daw lap-ok nga pagkasunog sa adlaw nagadoble sang katalagman nga ikaw kanseron sa panit.” Sia nagadugang: “Ang pagpamorena paagi sa pagbulad sa adlaw indi maayo. Nagakahulugan ini sing halit sa panit.” Suno sa The Globe and Mail, makadul-ong ini sa “mga kurinot, madalom nga mga kurinot, mga kambang-kambang, mga pilas-pilas kag mga kanser sa panit.” Ang pagsuksok sing maayo nga sunscreen, pangamlig nga panapton, kag paglikaw sa direkta nga pagbulad sa adlaw sa ulot sang alas dies sang aga kag alas tres sang hapon ginrekomendar subong proteksion.
Homoseksuwal nga mga Teologo
Ang Faculty of Theology sang Helsinki University sa Finland may organisasyon nga nagarepresentar sa homoseksuwal nga mga estudyante. Mga 20 ka estudyante ang nagpakigbahin sa hilikuton sining grupo nga gintawag nga Gay Theologians, report sang Kotimaa, isa ka nagapanguna nga dyurnal sang simbahan. Ang isa ka tiglawas sang Gay Theologians nagpaathag nga sa Finland ang kadamuon sang homoseksuwal sa tunga sang mga teologo kag mga opisyal sang simbahan pareho lamang sa kadamuon sini sa nabilin nga bahin sang populasyon. Indi mahibal-an ang eksakto nga kadamuon, apang ang mga pagbanabana yara sa ulot sang 4 tubtob 10 porsiento. Ining mga estudyante sang teolohiya nagaprotesta nga ang iglesia sa Finland wala mag-ugyon sa pag-orden sang mga tawo nga dayag nga nagabaton sang ila pagkahomoseksuwal.
Bulig sa Puluy-an
Suno sa tradisyon, ang mga Hapones indi kilala nga nagabulig sa mga hilikuton sa sulod sang balay, apang nagabag-o ang tion. Ang surbe nga ginhimo kasan-o lang sa Tokyo nagpakita nga samtang ginakabig sang mga lalaki sa kabilugan ang pagluto, pagpadaku sa kabataan, kag pagpanghugas sing mga pinggan subong hilikuton sang mga babayi, halos 60 porsiento ang nagapati nga ang mga lalaki dapat magbulig sa mga hilikuton sa sulod sang balay. Mga 70 porsiento ang nagasiling nga sila sa masami nagahimo sang mga hilikuton subong sang pagpaninlo, pagpamalaklon, kag paghaboy sang basura. Ang batan-on nga mga bana amo ang handa gid sa pagbulig; 60 porsiento sa ila ang nagaugyon nga ang “mga lalaki dapat magbulig sa mga hilikuton sa sulod sang balay tubtob sa masarangan nila,” kag 29 porsiento ang nagasiling nga “wala kaso kon magbulig,” sila. “Apang, ining mabinuligon nga panimuot sang batan-on nga mga bana wala nagadugay,” siling sang Mainichi Daily News, nagadugang nga “sa mga pamilya nga ang ila panganay nga anak yara sa elementarya, ang mga bana nga nagsiling handa sila sa pagbulig sa mga hilikuton sa sulod sang balay tubtob sa mahimo nila nagbuhin sing tubtob sa 47 porsiento.” Dugang pa, ang kadamuon sang mga bana sa sina nga mga pamilya nga nagsiling nga indi kinahanglanon nga magbulig sila sa sulod sang balay nagdugang sing tubtob sa 13 porsiento.
TV kag Kolesterol
Ang kabataan nga nagahinguyang sing sobra nga tion sa atubangan sang telebisyon wala lamang nagahalit sang ila hunahuna kundi sang ila man mga arterya. Ang pagtuon sining karon lang sa 1,000 ka pamatan-on nga kubos sa edad nga 20 anyos nagpakita nga ang kabataan nga nagatan-aw sing telebisyon sa sulod sang duha kag apat ka oras kada adlaw may posibilidad gid nga magtaas ang nibel sang ila kolesterol sang sa mga indi palatan-aw. Suno sa Prevention, isa ka magasin sa panglawas, si Dr. Kurt V. Gold sang University of California-Irvine nagapaathag nga “ang mataas nga kolesterol sa subong sina ka bata nga edad makapadugang sang posibilidad sang maaga nga balatian sa tagipusuon.” Si Dr. Gold nagasiling nga “ginatingob sang TV ang madamo sang kilala nga mga kabangdanan sang katalagman. Mahimo nga ikaw nagapungko na lamang sa bug-os nga adlaw nga nagakaon sing sobra nga junk food kag wala sing bastante nga ehersisyo.”
Diminyo nga mga Iloy
Ang isa ka report sining karon lang nagpakita nga kapin sa un-tersia sang mga babayi nga nagapanganak sa Costa Rica sang 1990 ang diminyo. Halos 16 porsiento ang kubos sa edad nga 19 anyos. Ang kabilugan nga kadamuon sang mga bata nga nabun-ag sa Costa Rica sadto nga tuig 81,939. Sa sini, 30,119 ang may diminyo nga iloy, samtang 50,411 ang nabun-ag sa minyo nga mga babayi. Ang nabilin nabun-ag sa balo nga mga babayi, mga diborsiada, ukon mga babayi nga nagbulag sa ila bana. Suno sa pamantalaan sang San José, Costa Rica nga La Nación, 360 ka bata ang may iloy nga kubos sa 15 anyos ang edad, kag 12,578 ang may iloy nga nagaedad sa ulot sang 15 kag 19 anyos.