Pagbantay sa Kalibutan
Tubig Nagahatag sing Kabuhi
Ang Brazilianhon nga magasin nga Claudia nagasiling nga kon indi makainom sing tubig ang isa ka tawo mahimo sia mapatay sa 48 ka oras lamang. Ginabanta sang mga sientipiko nga ang tubig 70 tubtob 80 porsiento sang kabug-aton sang lawas sang tawo. Ang tubig yara sa sulod sang mga selula. Ang diutay nga porsiento yara sa interstitial fluid (sahi sang pluido) nga nagapuno sang mga lang-at sa ulot sang mga selula. Ang tubig nagadala sing mga protina, mga hormone, mga tambok, mga asin, kag mga kalamay. Busa, kon wala sing tubig, ang normal nga biokemiko nga mga reaksion indi mahimo matabo. Dugang pa, ang kakulang sing tubig, suno sa Claudia, serioso nga makahalit sang mga lutalutahan kag nagapalapuyot sang dugo, nga nagadugang sing dinagakaigo nga lulan sa tagipusuon; ang mga batobato ginakapoy sa pagtinguha nga paguwaon ang mga likido nga puno sing mga hilo, nga nagaresulta sa pagpalangluya kag indi maayo nga pamatyag. Ginarekomendar sang mga doktor ang pag-inom kada adlaw sing duha tubtob tatlo ka litro nga tubig.
Babayi nga mga Detektib
“Mahimo nga babayi ang masunod nga Sherlock Holmes,” siling sang Asahi Evening News sang Japan. Sa isa ka bag-o nga eskwelahan sa Tokyo, tatlo ka gatos ka estudyante ang nagahanas agod mangin mga detektib, kag kapin sa dos tersia sa ila ang mga babayi, kalabanan beintehon tubtob kuwarentahon. Luyag nila mangin mga detektib bangod sang nanuhaytuhay nga mga rason. Suno sa report ang isa ka 46-anyos nga asawa nagpalista sa eskwelahan bangod “indi sia kontento sa kinaandan nga mga kurso nga nagatudlo sa mga babayi kon paano areglahon ang mga bulak kag kon paano magsuksok sing kimono sing nagakaigo.” Apang, para sa iban naman, ang pagtuon indi lamang isa ka kalingawan. Kapin sa katunga sang mga asawa nga nag-eskwela ang wala manugid sa ila bana. Ang iban sa ila nagatigayon sing mga abilidad sa pag-imbestigar sa ila nagaluib nga mga bana.
Mga Kahoy nga Ginaatake
Ang isa ka pagtuon sa mga kahoy sa 24 ka pungsod sa Europa nagapahayag sing isa ka nagalala nga problema. Ang The European nagareport nga 1 sa 5 ka kahoy ang indi normal nga nagakadulaan sing mga dahon. Sa guwa sang EC (European Community), ang kalabanan nga halit natabo sa Bulgaria, Czech Republic, Slovakia, kag sa Lithuania. Sa sulod sang EC, ang Pransia kag Espanya amo ang may pinakamatambok nga mga kagulangan, samtang ang labing nahalitan makita sa Britanya. Sang 1988 25 porsiento sang kakahuyan sa sina nga pungsod ang nagpakita sing mga tanda nga nahalitan. Sang 1991 kapin sa katunga sang kakahuyan sa sina nga pungsod ang nadulaan sing 25 porsiento ukon kapin pa sang ila mga dahon. Bisan pa ang asido nga ulan amo ang lapnag nga ginabasol, ang paagisod nga mamala nga mga tig-ilinit sa Britanya nagdugang sa mga problema sang mga kahoy.
Salmonella Nagadamo
“Sa Alemanya may 60,000 tubtob 100,000 ka kaso sang impeksion sang salmonella kada tuig, nga sa sini 200 sa dimagkubos ang nagadangat sa kamatayon,” report sang bulanan nga magasin nga Kosmos. Ining mga numero ginpaguwa ni Propesor Hans-Dieter Brede sang Georg-Speyer-Haus Chemotherapeutic Research Institute sa Frankfurt. Ini nga balatian nagdamo sining karon nga tinuig, labi na bangod sang dinagakaigo nga katinluan sa mga duog diin ginahuptan ukon ginaproseso ang mga sapat. Ang malasado nga mga itlog ukon wala tanto maluto nga mga karne sang manok nga may salmonella amo ang kinaandan nga kabangdanan. “Ang salmonella [nga bakterya] nagakapatay sa temperatura nga indi magkubos sa [70 degrees Centigrade],” paathag sang magasin.
Sobra nga Kakapoy sang mga Empleyado
“Ang mapigaw nga pagdumala amo ang nagapanguna nga kabangdanan sang sobra nga kakapoy kag diutay nga hinimuan sang mga empleyado,” report sang The Toronto Star. Ang indi maayo nga superbisor “makapierdi sang imo adlaw, kag makatublag pa gani sang imo personal nga kabuhi. . . . Ang mapigaw nga pagdumala mas posible nga pagabangdan sang indi maayo nga hinimuan sa trabaho sangsa personal nga mga problema subong sang pagkapatay sang isa ka suod nga paryente ukon magamo nga pag-asawahay,” siling sang Star. Makabili ini sa kompanya sing “dugang nga mga aksidente, pag-absent kag may kaangtanan sa kahuol nga mga balatian.” Sa pihak nga bahin, ang isa ka maayong superbisor isa ka maayong komunikador kag manugpahulag kag makapatubas sing “kapin ka matugahon kag mabungahon nga grupo sang mga mamumugon.” Ginapanugda sang mga eksperto nga magpahamtang ang mga superbisor sing maathag nga mga tulumuron kag maghatag sing kinahanglanon nga mga bulig sa paghimo sang trabaho. Dapat sila madali palapitan, maayo nga mga manugpalamati, wala nagapaborpabor, kag wala nahadlok sa pagtuon gikan sa ila mga empleyado.
Isa ka Sulundan sang Pag-abuso
Mga katunga sang tanan nga pagpanakit sa may edad nga mga babayi sa Estados Unidos ang ginhimo sang ila kaugalingon nga mga bana. Sang 1991 “kapin sa 700,000 ka kababayin-an nga kapin sa edad nga 50 anyos ang gintampuyong sang ila mga bana,” suno sa magasin nga New Choices for Retirement Living. Talalupangdon nga kadamuon sang mga bana nga singkwentahon, sisentahon, kag sitentahon pa gani ang nagatapungol sa ila asawa sa promedyo nga tatlo ukon apat ka bes kada tuig. “Nangin bahin ini sang ritwal sang pag-asawahay,” siling ni Richard Gelles, direktor sang Family Violence Research Program sa University of Rhode Island. Ang isa ka babayi nagsiling tuhoy sa iya eksperiensia: “Ang akon nasapwan nga kapin ka makahalapay amo ang pag-abuso sa hunahuna kag sa pulong. Pirme ina nagakatabo.”
Paghulamay sing Aritos—Peligruso sa Lawas
“Ang mga aritos nga naduguan isa ka posible nga halinan sang impeksion sa pila ka organismo [lakip] ang hepatitis B kag human immunodeficiency virus,” siling nanday Philip D. Walson kag Michael T. Brady, mga doktor sa Ohio State University kag sa Children’s Hospital. Sa isa ka binuylugan nga sulat nga ginbalhag sa medikal nga magasin sang Amerika nga Pediatrics, ginpabutyag ang kabalaka tuhoy sa lapnag nga buhat nga paghulamay sang wala maesterelisar nga mga aritos. Ang mga tin-edyer kag hoben pa nga mga adulto nga nagahulamay sing mga aritos mahimo nga nakahibalo sang katalagman sa lawas may kaangtanan sa seksuwal nga buhat kag paghulamay sing dagom sa indyeksion—apang indi sa sini nga buhat. “May ikasarang ini sa pagpaliton sing balatian nga ginadala sang dugo,” siling sang duha ka doktor. Ginarekomendar nila nga “dumilian [sang mga manugbulong] ang ila mga pasyente gikan sa sini nga buhat.”
Nabudlayan Magtulog ang mga Taga-Canada
Halos 1 sa kada 4 ka adulto nga taga-Canada ang may problema sa pagtulog sang 1991, suno sa isa ka pagtuon kasan-o lang sang Statistics Canada tuhoy sosyal nga mga huyog. Ang kahuol amo ang panguna nga kabangdanan. Ang The Globe and Mail sang Toronto nagsiling nga ang “masakit nga mga problema sa lawas” amo ang ginbangdan sang mabudlay nga pagtulog para sa 44 porsiento sang mga ginsurbe. Sa mga babayi nga ginsurbe, 28 porsiento ang nabudlayan magtulog. Disinuebe porsiento ang insidente sa mga lalaki nga ginsurbe. Ang isahanon nga mga iloy, ang mga imol, ang mga tigulang, ang mga relyebo magtrabaho, kag ang mga nagapangita sing trabaho amo labi na ang indi makatulog. Si Dr. Jeffrey Lipsitz, sang Sleep Disorders Centre sang Metropolitan Toronto, nga may klinika nga nagausisa sa kapin sa isa ka libo ka bag-o nga mga pasyente kada tuig, nagsiling nga kon ang mga tawo magsugod sa pagkabalaka sa nadula nga trabaho ukon kuwarta, mabudlayan na sila sa pagtulog.
Mga Mangangaon sing Sensilyo
Kada tuig tignapulo ka libo ka magagmay nga kabataan ang ginadala sa mga hulot pang-emerhensia sang ospital para sa mahal sing bayad nga mga X ray sa tapos makatulon sing mga sensilyo. Ang kalabanan sining mga sensilyo nagaagi sa lawas nga wala sing halit, apang kon kaisa ang sensilyo nagasaw-id sa tutunlan, nga ginabangdan sang pagdugo sa sulod sang lawas, impeksion, kag kon kaisa sang kamatayon kon mabuhuan sini ang tutunlan. Ang isa ka simple lamang kag walay peligro gid nga metal detector nga ginauyatan sang kamot, kaanggid sa ginagamit kon kaisa sang seguridad sa erport, ginhimo agod makita sang mga pediatrician ang natulon nga sensilyo. Si Dr. Simon Ros, direktor sang emerhensia nga pagbulong para sa mga bata sa Illinois kag isa sang nag-imbento sini nga teknik, nagsiling nga mahimo mapaiway sini nga kasangkapan ang pagkadto sa hulot pang-emerhensia, “diin ang paggamit sang makina didto nagabili sing kapin sa $300.” Ini nga teknik, report sang Journal of Pediatrics and Pediatric Emergency Care, posible gid nga gamiton sing lapnag sa indi madugay bangod sang pagkaepektibo kag manubo nga bili sini.
May Problema nga mga Pamatan-on
Ang pagdugang sang kadamuon sang mga nagahikog sa Hong Kong “nagpakibot, nagpagumon kag nagpakibang” sa mga opisyales, report sang The Toronto Star. Ang mga bata sa ulot sang edad nga 8 kag 15 anyos nagalumpat sa mga tinukod nga ila ginakamatay. Ano ang nagatublag sa sining mga pamatan-on? Ginabasol sang iban ang sistema sang edukasyon. Si Thomas Mulvey, direktor sang Hong Kong Family Welfare Society, nagsiling: “Sa Hong Kong, ang mga eskwelahan ginalaragway subong peligruso sa panghunahuna sang kabataan, nagapangayo sing indi rasonable nga mga butang sa mga estudyante kag indi sensitibo sa ila mga kinahanglanon.” Ang mga ginikanan man “nagabutang sing mataas nga bili sa kadalag-an sa edukasyon” kag nagapakita sing “diutay nga pag-ulikid sa mga balatyagon sang ila mga anak,” siling ni Mulvey. Ang kabataan “nagabatyag nga nagaisahanon sa emosyon, masubo kag ginpatumbayaan.” Ang Star nagreport nga ang mga opisyales sang gobierno kombinsido nga “ang gamot sang madamo nga problema yara sa puluy-an.”
Mga Aborsion sa Colombia
Sa Colombia, mga isa ka milyon kag tunga ka babayi ang nakapaaborsion sa dimagkubos sing makaisa. Malapit ina sa 20 porsiento sang tanan nga kababayin-an nga may pang-edaron nga mahimo na magmabdos sa sina nga pungsod. Madamo nga babayi ang nagakapatay bangod sang mga komplikasyon nga may kaangtanan sa aborsion. Ang magasin sang Colombia nga Semana nagreport nga sa “Maternal-Infantile Institute sang Bogotá, ang mga aborsion ginabangdan sang madamo nga kamatay sang mga iloy.” Ginabanta nga mga 400,000 ka aborsion ang ginahimo kada tuig sa Colombia. Isa ina ka promedyo nga mga 45 ka aborsion kada oras.
Makahalalit nga Kalingawan
“Dapat mahuya ang Hollywood bangod sang walay katapusan nga pagguwa sang mga pelikula nga puno sing pasipala, paghublas, sekso, kasingki kag pinatyanay.” Ini nga pinamulong bahin sang isa ka bug-os pahina nga pasayod nga ginbalhag kasan-o lang sa pamantalaan nga USA Today. Suno sa pasayod, ang isa ka daku nga network sang telebisyon nagtugot sing isa ka programa nga “paborito sang mga pamatan-on nga magpaguwa sing malip-ot kag kaladlawan nga mga palaguwaon tuhoy sa masturbasyon, mga sepultero nga nagapakigsekso sa mga patay,” kag iban pa nga makangilil-ad nga mga tema. Ginpatalupangod sang pasayod nga paagi sa pagtan-aw sing mga programa sa telebisyon, ang “kinaandan nga bata nga 16 anyos nakakita [na] sing kapin sa 200,000 ka mga buhat sang kasingki kag 33,000 ka pagpatay.”