Ang Aton Makatilingala nga mga Kamot
UPOD ang mabaskog nga pag-araguy, nabuy-an sang pamatan-on nga lalaki ang martilyo kag hugot nga gin-uyatan ang iya kamalagko agod daw pisgaon paguwa ang kasakit. Sa baylo nga iguon ang lansang, naigo niya ang iya kamalagko—na naman.
Sa sina nga tion, ang palaabuton nga panday mahimo nagabatyag nga maayo pa kon wala sia sinang kamalagko. Apang ang masami “balik-awot” nga kamalagko bahin sang labing bilidhon nga kagamitan nga ginapanag-iyahan sang tagsatagsa sa aton—ang tawhanon nga kamot.
Bangod naanad na kita sa aton mga kamot—ang maabtik nga mga tudlo, matikutiko nga mga lutalutahan, sensitibo nga mga ugat, kag iban pa—mahapos ini pasapayanan. Apang halos wala kita sing buluhaton nga mahimo kon indi naton paggamiton ang aton mga kamot. “Ang bisan ano nga makita nga himuon sang imo kamot, himua ini sa imo gahom,” ang laygay sang maalam nga Haring Solomon. (Manugwali 9:10) Maayo ang pagpili niya sa kamot subong simbulo sang tawhanon nga mga buluhaton, kay sibu gid ini nga kagamitan nga wala sing tupong.
Ginhimo sing Makatilingala
Makahulag sing madasig ang aton mga tudlo sa teklado sang makinilya sa ayhan kapin sa isa ka gatos ka tinaga kada minuto. Makasaylosaylo sila sa 88 ka teklado sang piano kag makabadbad sang isa ka pahina nga nota sa isa ka matahom nga musika. Apang kamusta ang kamalagko? Ti, tilawi ini: Ihumlad ang imo palad, patinduga ang imo mga tudlo. Patikua ang tagsa ka tudlo, halin sa kamalingking. Natalupangdan mo bala kon daw ano kabudlay punggan ang iban nga mga tudlo nga magtiko man? Karon patikua ang imo kamalagko, hulaga ini paidalom kag paibabaw, patiyuga. Mahimo mo ini nga wala nagahulag ang iban nga mga tudlo. Ining pinasahi nga pagkaindepediente sang kamalagko—nga ginapaposible sang mahulaghulag nga lutalutahan (saddle joint) sa ubos kag ang pag-angkon sini sing kaugalingon nga mga maskulo—nagahatag sa sini sing pinasahi nga mga ikasarang.
Ang isa sini amo nga ang aton makapugong nga kamalagko makatandog sang iban nga tudlo kag makaipit sang bisan diin sini. Isa ka ditalalupangdon nga detalye? Tilawi nga puluton ang isa ka sensilyo nga wala ginagamit ang imo kamalagko, ukon buksan ang garapon, ukon lisuon ang doorknob. Bisan ang aton panday nga abyan nagakinahanglan sinang “balik-awot” nga kamalagko agod mauyatan niya sa lugar ang lansang ukon mahakyaw ang iya martilyo. Sa pagkamatuod, agod mangin walay pulos ang mga bihag nga soldado, ang iban nga dumaan nga mga pungsod nagsunod sa mapintas nga buhat sang pag-utod sang ila mga kamalagko.—Hukom 1:6, 7.
Sa kadamuon sang buluhaton nga mahimo sang mga tudlo, sing makatilingala, diutay ang mga maskulo sini. Sa pahapyaw, daw disbentaha ini, bangod ang madamo nga maskulo nagakahulugan sing daku nga kusog. Apang, ang mga maskulo nagadaku kon masami ginagamit. Ano ang matabo kon ang aton mga tudlo may makusog nga mga maskulo? Sa kadamuon sang buluhaton nga ginahimo sang mga tudlo, ang aton mga kamot madali mangin kaangay sang madamol nga mga bugsay, nga nagapabudlay ukon nagapaimposible sang delikado nga mga trabaho. Daw ano ka mapinasalamaton kita nga ang aton Manunuga maalamon nga nagbutang sang kalabanan nga maskulo sa butkon, nga nagaangot sa ila sa mga tudlo paagi sa mahunit nga mga lanitlanit!
Isa ka Gwantis nga Iguigo Gid
Ang panit sa imo kamot kapin pa sang sa tabon lamang. Kusi-a ang panit sa likod sang imo kamot. Makita mo nga halog ini kag nagahulaghulag. Nagatugot ini nga makuom ang inumol. Karon, kamusta ang palad? Mas hugot ang panit sini. Hunahunaa lamang kon daw ano kabudlay ang pag-uyat sing hugot sang bisan ano kon nagahulaghulag ang panit. Agod mabuligan ang pag-uyat, ang palad may mga pading. Madamol ining mga tambok ilabi na sa ubos sang mga tudlo kag sa ubos sang palad—ang kinaandan nga pulso (pressure points) kon nagauyat ukon nagapisga kita sang isa ka butang.
Kon himutaran mo sing maayo ang imo palad, matalupangdan mo nga ang panit indi tuman ka hining. Luwas sa tuman ka talalupangdon nga mga kurit sa palad, ang kamot puno sang madamong magagmay alalangay kag tipulon nga kurit nga ginatawag papillary ridges. Subong sang talapakan sang imo sapatos, ining mga traha (ridges) nagahatag sing maayo nga pagkapyot kag nagabulig sa pag-uyat.
Sa ibabaw sang mga traha may mga buho para sa magagmay nga glandula sang balhas (sweat glands) nga nagapahulas sang palad. Sa walay duhaduha nakakita ka na sing trabahante nga nagabag-id sang iya mga kamot antes himuon ang isa ka mabug-at nga trabaho. Indi ini isa ka kinabatasan lamang. Ang pagbag-id nagapainit, nga nagapapagsik sang glandula sang balhas. Ang hulas nagaaman sing maayo nga pagsag-id para sa mas maayo nga pag-uyat. Ano ang imo ginahimo kon nabudlayan ka sa pagtukis sang mga pinanid sang isa ka libro nga may tuman kanipis nga papel? Ayhan amo man—ginabag-id mo ang punta sang imo tudlo sa kamalagko agod mapahapos ang pagtukis sang mga pinanid.
Ang tipulon kag kurbada nga mga traha sa punta sang imo mga tudlo may isa pa ka kapuslanan—nagahuman sila sang imo pinasahi nga fingerprint. Bisan pa daw indi mapatihan, sa sinang diutay nga punta sang imo tudlo nahamtang ang bitula sang mga kurit nga indi maparihuan sa kapin sa 50 bilyones ka mga tudlo kag mga kamalagko nga nagaluntad. Bisan pa magkaanggid ang dagway sang kapid, ginapatuhay sila sang ila mga fingerprint. Sing makawiwili, halin pa sang ikatlong siglo B.C.E., ginatandaan sang Intsik nga mga negosyante ang ila mga kustomer paagi sa mga fingerprint, nga napamatud-an nga pareho ka masaligan sa pirma. Sa pagkamatuod, bisan ang pilas sa tudlo indi makabalhin sang imo fingerprint. Magatubo ini liwat nga amo gihapon kon ang pilas indi tuman kadalom.
Linibo ka Ugat
Bisan ang aton mga kamot indi makakita, indi makabati, ukon makapanimaho, ang mga ini, walay sapayan, amo ang isa sang panguna nga mga paagi nga mabatyagan naton ang kalibutan sa aton palibot. Ano ang imo ginahimo, halimbawa, kon yara ikaw sa isa ka madulom nga hulot? Ginauntay mo ang imo mga kamot, ginahumlad ang mga tudlo, kag ginakapkap ang palibot sang hulot. Huo, ang aton mga kamot indi lamang sibu nga kagamitan kundi sensitibo nga tagbatyag. Ginaamanan kita sini sang padayon nga ilig sang impormasyon—mainit ang kalan, basa ang tualya, madanlog ang trahe, malum-ok ang balahibu sang kuring, kag iban pa. Ang ikalima naton nga tagbatyag, ang tagbatyag sang panandog, nagasugod sa mga kamot.
Tuman ka sensitibo ang punta sang aton mga tudlo bangod may madamo ini nga sensory receptor—9,000 sini sa pulgada kuwadrada. Kon uyatan mo ang duha ka sibit nga may anum ka milimetro ang kalayuon sa isa kag isa kag ituslok ini sa imo guya, mabatyagan mo ang isa lang ka tuslok. Apang itandog ang amo man nga mga sibit sa punta sang imo tudlo, kag ang madamo nga ugat diri magasugid sa imo nga duha ka sibit ang ila nabatyagan. Amo ini ang nagapaposible sa bulag nga tawo nga makabasa sang Braille. Sin-o ang nagsiling nga ang kamot indi makakita?
Ang lamang nga bahin sang kamot nga wala sing ugat amo ang kuko. Apang wala ini nagakahulugan nga wala ini sing pulos. Sa baylo, ang kuko nagasakdag kag nagaamlig sa sensitibo kag manipis nga punta sang mga tudlo. Mapuslanon man sila kon kinahanglan mo magpanit sing kahil, magkagis sing gamay nga mantsa, ukon magpulot sing gamay nga abaloryo. Nahunahuna mo na bala kon daw ano kadasig magtubo ang kuko? Nasandig ina sa pila ka mga rason. Madasig ang pagtubo sang aton kuko sa tingadlaw sang sa tigtulugnaw. Pinakamadasig sila magtubo sa kamalagko kag pinakamahinay sa kamalingking. Madasig sila magtubo sa panguna nga ginagamit nga kamot. Kag ang kabug-usan nga kadasigon ginabulubanta nga mga 0.1 milimetro kada adlaw.
Nagasugid Sila Tuhoy sa Aton
Madamo ang masugid sang aton mga kamot nahanungod sa isa ka tawo. Ang mainit nga pangamusta, malulo nga dapulay, nakuom nga inumol, nagakurogkurog nga tudlo—ini tanan may ginasugid tuhoy sa aton. Sa pagkamatuod, ang kalabanan sa aton indi makahambal nga wala ginaupdan ang aton mga tinaga sang pila ka makusog ukon malaragwayon nga kumpas. Para sa bungol, ining ikasarang sa pagpabutyag kinahanglanon gid. Kon indi mapabutyag sa hambal, ang kamot sarang makabulos paagi sa pagsenyas. Ang Amerikanhon nga mga Indian, mga taga-Hawaii, kag Aprikanhon nga Bushmen may ila kaugalingon nga matahom nga porma sang pagpamulong paagi sa senyas.
Indi lamang nagasugid tuhoy sa aton, ang aton mga kamot nagasugid man sa aton sang pila ka butang. “Sa kasangkaron nga ini ginagamit sa pagpakig-angot, indi lamang sa mga tinaga kundi sa mga balatyagon kag mga ideya, ang mga kamot sang tawo pinasahi,” sulat ni John Napier sa iya libro nga Hands. Bisan pa madamong “kamot” sang sapat ang halos pareho tan-awon sa aton mga kamot, ang pinasahi nga pagkahuman kag ikasarang sang tawhanon nga kamot indi mapakadiutay paagi sa pagdangop sa bulag nga ebolusyon. Sa baylo, ang maalamon nga desinyo sini maathag nga nagapakita sang kaalam sang Desinyador sini, ang Desinyador kag Manunuga sang tanan nga butang, si Jehova nga Dios.—Bugna 4:11.
Gani, samtang ang aton pamatan-on nga panday, nagauyat sang martilyo, liwat nagabutang sang lansang sa tunga sang iya kamalagko kag tudlo, mahimo may yara sia bag-o nasapwan nga pagtahod sa iya bilidhon nga paris sang kamot. Sa pagkamatuod, nasangkapan kita sing maayo nga himuon ang tanan nga makita nga himuon sang aton mga kamot.
[Piktyur sa pahina 15]
Wala sing duha ka tudlo ukon kamalagko sa kapin sa 50 bilyones nga nagaluntad ang nasapwan nga may kaanggid nga agi