Part 3

Siensia​—Ang Padayon nga Pagpangita sang Katawhan sing Kamatuoran

Relihion kag Siensia—Indi Maayo Upuron

ANG linibo ka tuig sang pagpanalawsaw para sa sientipiko nga kamatuoran daw nagtukod sing isa ka malig-on nga sadsaran para sa masunod nga pagpanalawsaw. Sa pagkamatuod wala sing makaupang sa dugang pa nga pag-uswag. Apang, ang The Book of Popular Science nagsiling, “ang siensia naghuyang sang ikatlo, ikap-at kag ikalima nga mga siglo A.D.”

Duha ka hitabo ang talalupangdon nga ginbangdan sining kahimtangan. Sang unang siglo, isa ka bag-ong relihiosong dag-on ang nagsugod kay Jesucristo. Kag pila ka dekada antes sini, sang 31 B.C.E., isa ka bag-ong politikanhon nga dag-on ang nabun-ag sang gintukod ang Romanong Emperyo.

Indi kaangay sang Griegong mga pilosopo nga nauna sa ila, ang mga Romano “mas interesado sa paglubad sang adlaw-adlaw nga mga problema sang kabuhi sangsa pagpanalawsaw para sa mabudlay hangpon nga kamatuoran,” siling sang nasambit kaina nga reperensia. Amo kon ngaa, “diutay lamang ang ila naamot sa putli nga siensia.”

Apang, ang mga Romano nangin instrumento sa pagpaliton sang sientipiko nga ihibalo nga natipon tubtob sadtong tion. Halimbawa, gintipon ni Pliny nga Tigulang ining sientipiko nga ihibalo sang unang siglo kag gintawag nga Natural History. Bisan pa may mga sala ini, gintipigan sini ang nanuhaytuhay nga mga sahi sang sientipiko nga impormasyon nga kuntani indi na mahibaluan sang ulihi nga mga kaliwatan.

Kon tuhoy sa relihion, ang madasig magsangkad nga Cristianong kongregasyon wala nadalahig sa sientipiko nga pagpanalawsaw sadtong tion. Indi buot silingon nga batok sa sini ang mga Cristiano, kundi ang Cristianong prioridad, nga ginpakita ni Cristo mismo, amo ang paghangop kag pagpalapnag sa relihioso nga kamatuoran.​—Mateo 6:33; 28:​19, 20.

Sa wala pa matapos ang unang siglo, ginsugdan na nga simbugan sang apostata nga mga Cristiano ang relihioso nga kamatuoran nga ginsugo sa ila nga palapnagon. Nagdul-ong ini sang ulihi sa ila pagtukod sing isa ka apostata nga porma sang Cristianismo, subong sang gintagna. (Binuhatan 20:30; 2 Tesalonica 2:3; 1 Timoteo 4:1) Ang mga hitabo sa tapos sini nagpakita nga ang ila pagsikway sa relihioso nga kamatuoran gin-updan sang indi pagsapak​—kon kaisa pagpamatok pa gani—​sa sientipiko nga kamatuoran.

Ang “Cristianong” Europa Wala Na Nanguna

Ang The World Book Encyclopedia nagapaathag nga sang Edad Media (halin sang ika-5 tubtob ika-15 nga siglo), “sa Europa, ang mga eskolar kapin ka interesado sa teolohiya, ukon sa pagtuon sa relihion, sangsa pagtuon sa kinaugali.” Kag ining “pagpadaku sa kaluwasan sa baylo sang pag-usisa sa kinaugali,” suno sa Collier’s Encyclopedia, “isa ka sablag sa baylo nga pangpapagsik sa siensia.”

Ang mga panudlo ni Cristo wala gintuyo nga mangin sablag. Apang, ang nanuhaytuhay nga mga pagtuluuhan sang butig nga relihion sang Cristiandad, lakip ang sobra nga pagpadaku sa indi pagkapatay sang ginapatihan nga dimamalatyon nga kalag, nagpalig-on sini nga kahimtangan. Ang kalabanan sang pagtuon ginkontrol sang iglesia kag ginhimo sa masami sa mga monasteryo. Ginpahinay sining relihiosong panimuot ang pagpanalawsaw para sa sientipiko nga kamatuoran.

Ang sientipiko nga mga butang nangin ikaduha lamang sa teolohiya sa pamuno gid sang Komon nga Dag-on. Ang lamang nga pag-uswag sa siensia nga takus sambiton amo ang sa patag sang medisina. Halimbawa, ang Romanong medikal nga manunulat nga si Aulus Celsus sang unang siglo C.E., nga gintawag ang “Hippocrates sang mga Romano,” nagsulat sang ginakabig karon nga isa ka talaksan sang medisina. Ang Griegong parmaseutiko nga si Pedanius Dioscorides, isa ka manugbusbos sang Romanong hangaway ni Nero, nakatapos sing isa ka talalupangdon nga libro tuhoy sa mga bulong nga gingamit sing lapnag sa sulod sang mga siglo. Si Galen, isa ka Griego sang ikaduha nga siglo, paagi sa pagpatok sang pisiolohiya sa pag-eksperimento, nag-impluwensia sa medikal nga teoriya kag padugi kutob sang iya tion tubtob sang Edad Media.

Ang panahon sang sientipiko nga pagdulog nagpadayon bisan sa tapos sang ika-15 nga siglo. Matuod, ang Europeo nga mga sientipiko nakahimo sing mga tukib sini nga tion, apang sa masami, indi ini orihinal. Ang Time nga magasin nagsiling: “[Ang mga Intsik] amo ang una nga mga awtoridad sang siensia sang kalibutan. Madugay na sa wala pa ang mga Europeo, makahibalo na sila maggamit sing compass, maghimo sing papel kag pulbura, [kag] mag-imprinta paagi sa nagahulag nga tipo.”

Sa amo, bangod sang kabilugan nga pagdulog sang sientipiko nga pagpanalawsaw sa “Cristianong” Europa, ang di-Cristiano nga mga kultura nanguna.

Pag-uswag sang Siensia

Sang ikasiam nga siglo, ang Arabo nga mga sientipiko madasig nga nanguna sa siensia. Labi na sang ika-10 kag ika-11 nga mga siglo​—samtang ang Cristiandad nagtanda sang panahon—​nakatigayon sila sing bulawanon nga dag-on sang katigayunan. Nakahimo sila sing mapuslanon nga mga amot sa medisina, kimika, botanika, pisika, astronomiya, kag labaw sa tanan, sa matematika. (Tan-awa ang kahon, pahina 20.) Si Maan Z. Madina, kaupod nga propesor sa Arabiko sang Columbia University, nagsiling nga ang “modernong trigonometriya subong man ang algebra kag geometriya sa daku nga bahin gin-imbento sang mga Arabo.”

Ang kalabanan sining sientipiko nga ihibalo orihinal. Apang ang iban sini ginpasad sa masangkad nga sadsaran sang Griegong pilosopiya kag ginpaluntad, sing makapakibot, paagi sa pagpahilabot sang relihion.

Sang temprano sang Komon nga Dag-on, ang Cristiandad naglapnag sa Persia kag dayon sa Arabia kag India. Sang ikalima nga siglo, si Nestorius, ang patriarka sang Constantinople, naulamid sa isa ka binaisay nga nagdul-ong sa pagkabungkag sang Nasidlangan nga iglesia. Nagdul-ong ini sa pagporma sing nagsipak nga grupo, ang mga Nestorianhon.

Sang ikapito nga siglo, sang ang bag-ong relihion sang Islam hinali nga naglutaw sa kalibutan kag nagsugod sa pagpalapnag sini, maabtik nga ginpaliton sang mga Nestorianhon ang ila ihibalo sa mga Arabo nga nagbihag sa ila. Suno sa The Encyclopedia of Religion, “ang mga Nestorianhon amo ang una nga nagsakdag sang Griegong siensia kag pilosopiya paagi sa pagbadbad sang Griegong mga teksto padulong sa Syriac kag dayon sa Arabe.” Sila man “ang una nga nagpakilala sang Griegong pagpamulong sa Baghdad.” Ang Arabo nga mga sientipiko nagsugod sa pagpauswag sang mga butang nga ila natun-an gikan sa mga Nestorianhon. Ang Arabe nagbulos sa Syriac subong ang hambal sang siensia sa Arabo nga emperyo kag nangin amo ang hambal nga bagay gid sa sientipiko nga pagsulat.

Apang ang mga Arabo naghatag kag nagkuha man. Sang magsaylo ang mga Moor sa Europa paagi sa Espanya​—agod magpabilin didto sing kapin sa 700 ka tuig—​gindala nila ang isa ka nasanagan nga kultura sang Muslim. Kag sa tion sang walo ka gintawag nga Cristianong mga Krusada, sa ulot sang 1096 kag 1272, ang taga-Nakatundan nga mga krusado nagdayaw sa abanse nga Islamiko nga sibilisasyon nga ila nasumalang. Nagpauli sila, suno sa isa ka awtor, nga may “madamo sang bag-o nga mga tinun-an.”

Arabe nga Pagpasimple sa Matematika

Ang isa ka importante nga amot sang mga Arabo sa Europa amo ang pagpakilala sang Arabe nga mga numero agod ibulos sa Romano nga mga letra. Sa kamatuoran, ang “Arabe nga mga numero” isa ka sayop nga ngalan. Ang kapin ka sibu nga termino mahimo nga amo ang “Hindu-Arabe nga mga numero.” Matuod, ginsulat ini nga sistema sang Arabo nga matematiko kag astronomo sang ikasiam nga siglo nga si al-Khwārizmī, apang ginkuha niya ini gikan sa Hindu nga mga matematiko sang India, nga nag-imbento sini isa ka libo ka tuig sang una, sang ikatlo nga siglo B.C.E.

Ang sistema wala pa tanto makilal-i sa Europa antes ginpakilala ini sang kilala nga matematiko nga si Leonardo Fibonacci (kilala man nga Leonardo sang Pisa) sang 1202 sa Liber abaci (Libro sang Abacus). Sa pagpakita sang bentaha sang sistema, sia nagpaathag: “Ang siam ka Indian nga numero amo ang: 9 8 7 6 5 4 3 2 1. Paagi sa sining siam ka numero kag sa tanda nga 0 . . . ang bisan anong numero sarang masulat.” Sang primero mahinay ini nga ginbaton sang mga taga-Europa. Apang sang nagahingapos ang Edad Media, ginbaton nila ang bag-o nga sistema sang numero, kag ang pagkasimple sini nagpalig-on sang pag-uswag sang siensia.

Kon nagaduhaduha ikaw nga ang Hindu-Arabe nga mga numero isa ka pagpasimple sang gingamit anay nga Romanong mga numero, tilawi nga ibuhin ang LXXIX gikan sa MCMXCIII. Naligban ka bala? Ayhan ang 1,993 buhinan sing 79 mas mahapos.

Pagpadabdab Liwat sang Interes sa Pagtuon sa Europa

Sugod sang ika-12 nga siglo, ang dabdab sang pagtuon nga masanag gid sa kalibutan sang mga Muslim nagsugod sa pagdulom. Apang, ginpadabdab ini liwat sa Europa sang ang mga grupo sang mga eskolar nanguna sa modernong mga unibersidad. Sang tungatunga sang ika-12 nga siglo, ang mga unibersidad sang Paris kag Oxford natukod. Ang Unibersidad sang Cambridge nagsunod sang temprano sang ika-13 nga siglo, kag ang mga unibersidad sang Prague kag sang Heidelberg sang ika-14 nga siglo. Sang ika-19 nga siglo, ang mga unibersidad nangin daku nga mga sentro sang sientipiko nga pagpanalawsaw.

Sang primero, ining mga eskwelahan mabaskog nga naimpluwensiahan sang relihion, ang kalabanan sang pagtuon nasentro ukon nahuyog sa teolohiya. Apang sa amo man nga tion, ginbaton sang mga eskwelahan ang Griegong pilosopiya, ilabi na ang mga sinulatan ni Aristotle. Suno sa The Encyclopedia of Religion, “ang Eskolastiko nga metodo . . . sa kabug-usan sang Edad Media . . . nagpaathag sang teksto kag naglubad sang mga problema suno sa lohika ni Aristotle sa paglaragway, pagtunga, kag pagpangatarungan.”

Ang isa ka eskolar sang ika-13 nga siglo nga determinado sa pagtingob sang ihibalo ni Aristotle kag sang Cristianong teolohiya amo si Thomas Aquinas, gintawag sang ulihi nga “Cristianong Aristotle.” Apang tuhay sia kay Aristotle sa pila ka punto. Ginsikway, halimbawa, ni Aquinas ang teoriya nga ang kalibutan wala sing ginsuguran, nagahisanto sa Kasulatan nga gintuga ini. Paagi sa pagpanguyapot “sing malig-on sa pagtuo nga ang sa aton isa ka mahim-ong nga uniberso nga sarang mahangpan paagi sa kapawa sang pangatarungan,” siling sang The Book of Popular Science, sia “nakahatag sing isa ka mapuslanon nga amot sa pag-uswag sang modernong siensia.”

Apang, sa daku nga bahin, ang mga panudlo nanday Aristotle, Ptolemy, kag Galen ginbaton subong wala sing sayop nga kamatuoran, bisan sang iglesia. Ang nasambit na nga reperensia nagpaathag: “Sang Edad Media, sang ang interes sa sientipiko nga eksperimento kag sa direkta nga pagpanilag maluya, ang ginhambal ni Aristotle isa ka kasuguan. Ang ipse dixit (‘Sia mismo nagsiling sini’) amo ang argumento sang mga manunudlo sa pagpamatuod sa kamatuoran sang madamo sang ‘sientipiko’ nga obserbasyon. Sa idalom sining mga kahimtangan ang mga sayop ni Aristotle, labi na sa pisika kag sa astronomiya, nag-upang sang sientipiko nga pag-uswag sa sulod sang mga siglo.”

Ang isa nga naghangkat sining bulag nga pagsunod sa nauna nga mga pagtamod amo ang prayle sang Oxford sang ika-13 nga siglo nga si Roger Bacon. Gintawag “ang labing daku nga tawo sa siensia sang Edad Media,” halos isahanon lamang si Bacon sa pagsakdag sang pag-eksperimento subong paagi sa pagtuon sing sientipiko nga mga kamatuoran. Ginsiling nga sang 1269 pa, mga siglo antes narealisar sang iban ining mga katunayan, gintagna niya ang mga awto, mga eroplano, kag de-motor nga mga barko.

Apang, walay sapayan sang masipat nga panan-aw sa palaabuton kag maalam nga hunahuna, si Bacon limitado sa iya ihibalo sa mga katunayan. Ginpatihan niya sing mabaskog ang astrolohiya, madyik, kag alchemy. Ginapakita sini nga ang siensia isa gid ka nagapadayon nga pagpangita sa kamatuoran, mahimo bag-uhon pirme.

Bisan pa daw nagdulog ang sientipiko nga pag-usisa sang ika-14 nga siglo, sang nagahingapos ang ika-15 nga siglo, ang pagpangita sang katawhan sa sientipiko nga kamatuoran malayo pa matapos. Sa katunayan, ang masunod nga 500 ka tuig magalabaw gid sa mga nauna sa sini. Ang kalibutan nagtindog sa talakdangan sang sientipiko nga rebolusyon. Kag subong sang matuod sa tagsa ka rebolusyon, ini nga rebolusyon may mga baganihan man, mga kaaway, kag labaw sa tanan, mga biktima.

[Kahon sa pahina 20]

Ang Bulawanon nga Dag-on sang Arabe nga Siensia

Si Al-Khwārizmī, (ikawalo-ikasiam nga siglo) Iraqi nga matematiko kag astronomo; kilala sa paghuman sang termino nga “algebra,” gikan sa al-jebr, buot silingon sa Arabe “ang paghiusa sang nabuka nga mga bahin.”

Si Abū Mūsā Jābir ibn Ḥayyān (ikawalo-ikasiam nga siglo), alkemista; gintawag nga amay sang Arabo nga kimika.

Si Al-Battānī (ikasiam-ikapulo nga siglo), astronomo kag matematiko; nagpauswag sang astronomiko nga mga kalkulasyon ni Ptolemy, sa amo napasibu niya sing daku ang mga butang subong sang kalawigon sang tuig kag sang mga panahon.

Si Ar-Rāzī (Rhazes) (ikasiam-ikapulo nga siglo), isa sang labing kilala nga natawo sa Persia nga mga manugbulong; una nga nagpatuhay sang buti kag tipdas kag nagklasipikar sang tanan nga sustansia subong sapat, utan, ukon mineral.

Si Abū ‘Alī al-Ḥasan ibn al-Haytham (Alhazen) sang Basra (ikapulo-ikapulog-isa nga siglo), matematiko kag pisiko; nakahimo sing importante nga mga amot sa teoriya sang optiko, lakip ang refraction, reflection, paggamit sing binoculars, kag atmospheric refraction; una sa pagpaathag sing husto sang panan-aw subong epekto sang kapawa nga nagagikan sa isa ka butang padulong sa mata.

Si Omar Khayyám (ikapulog-isa-ikapulogduha nga siglo), kilala nga Persianhon nga matematiko, pisiko, astronomo, manugbulong, kag pilosopo; labing kilala sa Katundan sa iya binalaybay.

[Retrato sa Pahina 18]

Sanday Aristotle (ibabaw) kag Plato (ubos) mabaskog nga nag-impluwensia sa sientipiko nga panghunahuna sa sulod sang mga siglo

[Credit Lines]

National Archeological Museum sang Atenas

Musei Capitollini, Roma