Pag-usisa sa mga Sekreto sang Sili

Sang koresponsal sang Magmata! sa Ireland

ANG mga sili nagpalibog kay Aristotle, ang anay Griegong pilosopo. Walay sapayan sang iya dugang nga pag-usisa sa sining mahining-sing-panit, kaangay man-ug nga isda, wala sia sing masapwan nga organo sa sekso ukon mga itlog sini. “Ang sili,” siling niya, “indi lalaki ukon babayi, kag indi makapamuto.” Hinakop niya: “Ang sili naghalin sa ginatawag nga ‘kasudlan sang duta’ nagakabuhi sa lunang kag sa mainit nga duta.”

Nalubad sang moderno nga mga mananalawsaw ining pinasahi nga misteryo tuhoy sa sili. Ginapaathag ni Cristopher Moriarty sang Department of the Marine sa Ireland nga samtang ang kalabanan nga isda nagapakita sing tuhay gid nga mga itlog, ang sili wala nagapakita sing tanda bisan sang tuman ka diutay nga itlog. “Ang obaryo sang sili,” siling niya, “indi madali makita​—halos makita sa mga magagmay, kag subong lamang ini sang maputi, napilopilo nga ribon sa mga dalagku.”

Sanglit wala pa sing may nadakop nga nagapangitlog nga sili, bisan tubtob sa moderno nga panahon, mahangpan mo kon ngaa ginligban si Aristotle. Bangod wala sia sing mikroskopyo, indi niya mahibaluan kon diin naghalin ang mga sili.

Walay sapayan nga nalubad sang mga sientipiko ining pinasahi nga misteryo tuhoy sa sili, natukiban nila ang iban pa nga makalilibog gihapon. Tan-awa, halimbawa, ang siklo sang kabuhi sang sili sa matab-ang nga tubig sa Europa, kag tan-awa kon indi ka matingala sa sini.

Ang Misteryo sang Iya Ginhalinan

Sa tagsa ka tigpamulak, minilyon ka magagmay nga sili nga nagalaba sing lima tubtob walo ka sentimetro​—ginatawag nga mga elver​—ang nagaabot malapit sa mga baybayon sang Nakatundan nga Europa kag Aminhan nga Aprika. Diin sila maghalin? Tubtob sang katuigan 1920, wala sing may nakahibalo.

Apang, sa hingapusan sang ika-19 nga siglo, natigayon ang isa ka makapakibot nga tukib nga nakaamot sa pagkasulbar sini nga misteryo. Natalupangdan nga ang sili, kaangay sang paka kag alibangbang, nagasugod nga mabuhi sa tuhay nga porma. Sa una nga kahigayunan nahangpan sang mga biologo nga ang isa ka magamay, silangon nga isda nga gintawag leptocephalus, nga may magamay nga ulo kag lawas nga ang korte kaangay sang isa ka manipis nga dahon, nagtigbaliw, ukon nagbag-o sang itsura, kag nangin isa ka magamay silangon sing duag nga larva nga gintawag glass eel.

Sang nakita ang kaangtanan sang leptocephalus kag sang glass eel, sarang na mausoy ang larva sang sili pabalik sa ila ginhalinan. Sang 1992, natukiban sang Danes nga oceanograpo nga si Johannes Schmidt nga ang duog nga ginapangitlugan sang tanan nga sili sa Atlantiko amo ang dagat sang Sargasso, isa ka malapad, madamo sing hilamon-dagat nga duog sa Aminhan nga Atlantiko. Pareho nga nagapangitlog didto ang Amerikanhon kag Europeanhon nga mga sili, kag diri masapwan ang isa pa ka misteryo.

Nagaagi sa Magkatuhay nga mga Ruta

Ang Amerikanhon kag Europeanhon nga buto nga sili nagaagi sa ila magkatuhay nga alagyan malapit nayon sa Bermuda. “Kon paano nila nahibaluan kon diin sila maagi sa bagay nga wala nila makita ang ila ‘puluy-an’ isa ka indi masabat nga pamangkot,” siling sang The Fresh & Salt Water Fishes of the World. Ang libro nagapadayon: “Ang Amerikanhon nga mga sili nagabiyahe sing mga 1,600 kilometros; ang biyahe nagalawig sing halos isa ka tuig. Ang Eupropeanhon nga mga sili nagabiyahe sing 5,000 kilometros ukon kapin pa, ang ila pagbiyahe nagalawig sing halos tatlo ka tuig. Makatilingala man amo ang katunayan nga ang kadasigon sang pagdaku sang duha ka sili [nga halos imposible makita ang kinatuhayan] magkatuhay amo nga ang tagsa halos pareho sing kadakuon sa tion nga makalab-ot sila sa ila destinasyon.”

Ang pila ka makatilingala nga kinaugali nagatuytuy sa sining duha ka sahi sang mga sili nga magpadulong sa ila magkatuhay nga alagyan. Tuhoy sa sining misteryoso nga hitabo, ang libro nga Fishes of Lakes, Rivers & Oceans nagasiling: “Kon paano kag kon ngaa nahimo nila ining makatilingala nga paglakbay subong ka makalilibog sang ila ginhalinan sang panahon ni Aristotle.”

Kabuhi sa Matab-ang nga Tubig

Kon ang nagadaku nga mga elver, nga sa karon dalag kag kaki ang duag, makatabok na sa kadagatan, kinaugali sila nga nagalakbay padulong sa suba agod makalab-ot sa mga linaw, punong, sapa diin magahamtong sila sa masunod nga 15 ka tuig kag kapin pa. Ginalandas nila ang tanan nga balagbag agod makalab-ot sa ila destinasyon.

Ang libro nga The Royal Natural History nagalaragway “sang pag-itom sang mga suba bangod sang kadamuon sining nagasaylo nga magagmay nga mga isda.” Nagapadayon ini: “Ining buto nga mga sili naobserbahan nga nagapasaka sang tubig sang mga linaw, agod makahimo sing alagyan sang tubig ukon mga kanal . . . kag nagasuhot sila sa basa nga duta agod malab-ot ang ila ginapangita nga duog.”

Sa River Bann sa Naaminhan nga Ireland, ginbutangan sang mga mangingisda sing salakaan nga himo sa straw ang pinakamabudlay nga bahin sang suba. Nagasaka sa sining pisi ang mga buto sang sili pakadto sa pinasahi nga mga tanke diin ginaisip sila​—20,000,000 sila ka bilog kada tuig!

Pagtigbaliw kag Pag-saylo

Kon maghamtong na ang mga sili, may daku pa nga misteryo nga nagakatabo. “Ang serye sang talalupangdon nga mga pagbag-o upod sa umpisa sang paghamtong nagakatabo,” siling sang Fishes of the Sea. “Nagalapad ang ila mata kag pinasahi nga makakita sa madalom nga mga kadagatan; nagagamay ang tinae sini kag nagadaku ang mga obaryo. Ang ila duag nagabag-o man halin sa dalag kag kaki padulong sa duag pilak kag abuabuhon.”

Sa kada tigragas, ang hamtong nga mga sili nagalakbay sing 5,000 kilometros pabalik sa dagat sang Sargasso. Kon paano nila ginahimo ining makatilingala nga paglakbay wala sing may nakahibalo. Nagauntat sila sa pagpanginaon kag sa sulod sang anom ka bulan nga paglakbay nagakabuhi sa ila nadeposito nga tambok.

Ginasiling sang mga biologo nga sa tion nga makabalik ang mga sili sa madalom nga tubig sang dagat sang Sargasso, ang babayi nga sili nagapangitlog sing 10 tubtob 20 ka milyon, kag ginapertilisar ini sang lalaki. Nian nagakapatay ang mga tigulang nga sili. Ang pertilisado nga mga itlog nagalutaw kag mabuto subong korte-dahon nga leptocephalus, kag ang siklo nakompleto na.

Ngaa wala sing nadakpan nga nagapangitlog nga sili? “Wala na sila nagapanginaon, bangod nadula na ang ila organo sa pagtunaw, gani indi sila madakpan sang mga bunit,” siling ni Cristopher Moriarty. “Nagapangitlog sila sa madalom gid,” padayon niya, “kag sanglit ang kalaparon sang Dagat Sargasso mas daku sangsa British Isles, kag bangod ang mga sili maila nga mga tinuga, pirme nila mapalagyuhan ang madasig nga mga sakayan.”

Ayhan sa pila ka adlaw malubad ang tanan nga misteryo nga nagapalibot sa sining makadalayaw nga tinuga. Samtang, suno sa mananalawsaw nga si Moriarty, kon tuhoy sa makadalayaw nga isda, ‘ang sili pinasahi gid.’

[Kahon sa pahina 18]

Mga Resipe nga Sili

Samtang ang iban nalainan mamensar sa pagkaon sing sili, sa madamo nga bahin sang duta, ginakabig ini subong manamit nga kalan-on. Luyag mo bala makatilaw sing sili? Ginpamangkot sang Magmata! ang isa ka kusinero sa Naaminhan nga Ireland kon paano magluto sing sili. Yari ang duha sang iya panugda:

Linaga nga Sili: Kinahanglan mo ang duha ka hustuhan kadaku nga sili nga mga 50 sentimetros ukon kapin ang kalabaon. Kinahanglan ini nga panitan kag kuhaan sing bukog kag guluton sa tigsingko sentimetros. Kinahanglan mo man ang apat ka kutsara nga mantika sing olibo; pila ka pinusa nga ahos; isa ka pungpong sang garni; duga sang isa ka bilog nga kahil; pila ka tinuktok nga panit sang kahil; diutay nga pinulbos nga pula nga katumbal; diutay nga asin; 140 cc sang pula nga alak.

Ibubo ang mantika sa isa ka kaserola ukon madamol sing buli nga kalaha nga makaigo ang tanan nga panakot. Ilunod ang pinusa nga ahos, ang pungpong sang garni, duga kag panit sang kahil, kag ang mapula nga pinulbos nga katumbal. Buribudi sing asin ang ginulot nga sili, kag ibutang ini sa kaserola. Ibubo ang alak, kag butangi sing hustuhan nga tubig nga magkapankapan sa mga sili. Lutua nga wala ginatakpan sa hustuhan nga init sa sulod sang mga 30 minutos tubtob maluto ang sili. Ibutang sa mga pinggan.

Sarsiado nga Sili: Ibutang ang mga isa ka tasa sing napanitan kag nakuhaan sing bukog, ginulot nga mga sili sa kalaha. Dugangi sing kinihad nga sibuyas, patatas, isa ka uhay sang celery, dahon sang laurel, diutay nga parsley, asin kag katumbal, kag hustuhan nga tubig, bino ukon cider nga makatabon sa mga panakot. Pabukali sing amat-amat, taklubi samtang nagabukal sing mga tunga sa oras. Ibutang ang luto nga hiniwa nga sili sa bulutangan. Pabukali ang nabilin nga mga panakot tubtob nga magdiutay ini, nian salaa ang sabaw sa ginulot nga sili. Kuhaa ang mga utanon kag dahondahon. Pabugnawa ang sili kag ang sabaw agod magporma sing sarsa. Kan-a upod ang duga sang kahil kag sing may mantikilya nga tinapay, subong sang pâté.

[Kahon sa pahina 19]

Nahibaluan Mo Bala?

Ang hamtong nga babayi nga Europeanhon nga sili nagalaba sing isa ka metro, apang ang lalaki katunga lamang sina nga kadakuon.

Ang pila ka mga sili nga nagapuyo sa sarado nga mga punong ukon linaw wala nagasaylo. Sarang sila mabuhi sa amo nga mga duog sa sulod sing 50 ukon kapin pa ka tuig.

Ang mga sili mabuhi sa sulod sang 48 oras nga wala sa tubig.

Ang pinakatigulang nga sili nga narekord amo ang isa ka babayi nga ginhingadlan Putte. Napatay sia sang 1948 sa isa ka aquarium sa Danes sa edad nga 85.

Ang mga sili may pinasahi nga ikasarang sa pagpanimaho, halos kaangid sang ido.

[Retrato sa Pahina 17]

Ang River Bann sa Ireland ginapuy-an sang minilyon ka sili