“Ang Pinakamapuslanon nga Kahoy sang Tawo”

Sang koresponsal sang Magmata! sa Kenya

SA KALABANAN nga tawo ang lubi nga palma isa ka matamad tulukon nga kahoy​—ang matuod nga simbulo sang pagpahuway kag pagpahunayhunay. Apang para sa mga tawo nga nagapuyo sa Isla sang Mombasa sa baybayon nayon sang Kenya, importante gid ini nga kahoy. Ginapatuhuyan sang iban ining malubay nga higante subong ang “kahoy sang kabuhi.” Para sa sining mga tagabaybay, ang palma may dalayawon nga ikasarang indi lamang sa paghatag sing katahom kundi subong man sa pag-aman sing madamo nga pangunang kinahanglanon sa kabuhi sang tawo.

Ang lubi nga palma madamo sing praktikal nga kapuslanan. Indi katingalahan, nian, nga ang palma gintawag subong ang “kahoy sing kabuganaan,” “ang botelya sang gatas sa ganhaan sang katawhan,” kag ang “pinakamapuslanon nga kahoy sang tawo.” Ang The Coconut Palm​—A Monograph nagasiling: “Nagahatag ini sing mas madamo nga produkto nga magamit sang tawo sangsa bisan ano nga kahoy.”

Human sa Lubi

Ang mga tawo sa baybayon sang Kenya nagapanginpulos sa lubi nga palma sa madamo nga paagi. Binagbinaga, halimbawa si Kadii isa ka lokal nga ginang sang puluy-an. Nagapuyo sia sa sining tropiko nga palibot kutob sa pagkabata. “Importante gid bala ang lubi sa inyo puluy-an?” pamangkot namon.

Si Kadii nagsabat: “Madumduman ko pa nga nagagamit kami sing mga lubi sa amon kusina sang bata pa ako. Bangod nga ang paya tuman katig-a kag mabakod, maayo ini himuon nga mga tasa, kutsara, kag luwag. Ang dalagku nga paya ginagamit subong yahong kag kabo. Isa ka bahin sang amon edukasyon sa eskwelahan amo ang pagtuon sa pagdesinyo kag paghimo sini nga mga galamiton sa balay.”

Ang bana ni Kadii, si Mbagah, nagdaku man sa sini nga baybayon, madamo sing masiling tuhoy sa kagamitan sang lubi nga palma luwas sa kusina. “Subong isa ka bata nga lalaki nga nagadaku,” hinumdom ni Mbagah, “nasapwan ko ini nga kahoy subong importante gid nga bahin sang kabuhi.”

Halimbawa, tuhoy sa tablon sang palma, nga matig-a kag mabakod, nagasiling sia: “Ginagamit namon ini subong mga balayan, tukod, pagbo, haligi, kag iban pa nga mga bahin sang tinukod.”

Kamusta ang mga paklang sang palma? “Sa kalabanan nga mga minuro palangabuhian sang mga babayi ang magpanagik sining mga lukay nga ginagamit subong atop,” paathag ni Mbagah. Walay sapayan nga ang balay mahimo mapadayag sa makapalaso nga init sang adlaw sa tropiko, sa sulod sang balay ang mga nagapuyo mabugnawan kag komportable. Ang lukay nga atop wala lamang nagaamlig sa ila gikan sa adlaw kundi ginapasulod man sini ang dapya sang hangin nga nagapabugnaw sa balay. Maayo gid ini nga atop. Ang tinagik nga mga paklang sang palma mahimo gamiton subong mga dingding, kudal, kag puwertahan.

“Indi naton pagkalipatan ang bunot sang lubi,” dugang ni Mbagah upod ang bugalon nga yuhum. “Makuha ini paagi sa pagtuslok sang lubi sa isa ka mataliwis nga bangguran nga kahoy ukon salsalon nga natubsok sa duta. Ginauyatan namon sing duha ka kamot ang lubi, ginatuslok ini sa bangguran kag ginaliso agod makakas ang bunot gikan sa mismo nga bunga sang lubi.” Ang bunot may matahom bulawanon sing duag nga nahot, nga sarang himuon nga mga palahiran sang tiil, trapo, alpombra, silhig, kag kutson.

“Manamit Pa sa Alak”

Ang lubi isa man ka importante nga bahin sang kalan-on kag ginakaon linghod man ini ukon gulang na. Ang sip-unon nga lubi (ginatawag nga dafu sa lokal nga hambal, nga Kiswahili) nagaunod sing puro, maayo, kag masustansia kag saboroso nga tubig. Ang tubig sarang mainom gikan mismo sa iya bunga paagi sa pagbuho sini​—nagakaigo gid nga ilimnon sa kauhaw sa tropiko! Ang bantog nga manuglagulad nga si Marco Polo nagareport tuhoy sini nga ilimnon: “Ang sabaw pareho katin-aw sang tubig, mabugnaw kag saboroso, kag manamit pa sangsa alak ukon sa ano nga sahi sang ilimnon.”

Amo man sina ang komento sang mga turista kon makahigop sila sining lokal nga ilimnon sa una nga tion. Kag kon maubos mo inom ang tubig sini, ang napihak nga bahin sang paya sarang magamit agod suk-aron ang malasip-on nga unod. Mahumok ini, matam-is, kag makarepresko. Samtang ang kanamit sang sip-unon nga lubi tumalagsahon nga butang para sa mga dumuluaw, para sa mga tagabaybay isa ini ka adlaw-adlaw nga ilimnon, kag ilabi nga ginaapresyar kon maiwat ang tubig nga ilimnon.

Mga Pagkaon nga Himo sa Lubi

Ang pinakamapuslanon nga bahin sang lahing nga lubi amo ang unod sini, ukon bunga. Sarang ini kaunon halin mismo sa binaluk-an, kaguron para sa iban pa nga pagluto, ukon pugaon agod kuhaon ang iya hamili nga gata.

Si Kadii nagahinumdom: “Subong isa ka pamatan-on nga babayi, ginapat-od ko pirme nga may gata nga magamit sa pagluto.” Sa kinabatasan, ang gata sang lubi ginalakot agod magnanam ang sabor sang isda, manok, balatong, bugas, patatas, balinghoy, kag sang tinapay. Ginapanamit man sini ang curry. Apang interesado kita nga mahibaluan kon paano ginakuha ni Kadii ang gata sang lubi.

“Nagagamit kami sang mbuzi,” paathag ni Kadii. Ang mbuzi isa ka lokal nga pagtawag sa Kiswahili nga nagapatuhoy sa isa ka gamay nga kahoy nga pulungkuan nga mga kinse sentimetros ang kataason. May matalom ini nga mga unto, nga pinasahi nga gindesinyo sa pagkudkod sang lubi paagi sa kamot. “Nasadyahan kami nga mga kabataan sa pagpungko sa mbuzi. Ginakuha namon ang isa ka pihak nga lubi kag ginakagod ang sulod sang lubi sa kudkuran tubtob maubos ang unod sini. Ang masunod amo ang pagkuha sang kinudkod nga lubi kag ibutang ini sa isa ka malaba daw imbuduhan nga salaan nga halin sa ginit sang mga paklang. Nian ginapuga namon ang manamit nga gata sang lubi.”

Ang lubi isa gid ka bunga, kag bagay gid ini sa iban pa nga mga bunga sa tropiko. Malaway ka gid paagi lamang sa pagpamensar sa puro prutas nga pagkaon bag-o nakihad nga kapayas, pinya, paho, saging, kahil, kag passion fruit nga ginsaktan sing bag-o makagod nga lubi ukon gata sang lubi.

Ang isa ka dumaan nga hulubaton nagasiling: “Ang nagatanom sang lubi nagatanom . . . sing pagkaon kag ilimnon, puluy-an para sa iya kaugalingon kag palanublion para sa iya mga kabataan.” Busa ang matamad tulukon nga lubi indi sa pagkamatuod matamad. Kag samtang mahimo baisan kon bala amo ini ang pinakamapuslanon nga kahoy sang tawo ukon indi, sa pagkamatuod isa ini ka kabuganaan sa sining duta sa Aprika!