Ang Madamo sing Kapuslanan nga Oil Palm
Sang koresponsal sang Magmata! sa Nigeria
ANG tunog sang ekwe nga bombo nagbaskog kag nagbaskog. Bangod sining sinyales, ang matawhay kag mahinay nga lakat sang pangabuhi sang mga tawo sa minuro nangin masako gid. Tuig 1937 sadto, kag ang tigdulugos sing oil palm nagsugod sa Igboland, nasidlangan nga Nigeria.
Sa tapos mabaton ang balita nga ang luto na nga mga bunga sang talunon nga mga palma nagakahulog na, ginsugiran sang pangulo sang minuro ang mga tawo duha ka adlaw antes sang tigdulugos nga sugdan na ang paghanda para sa sini. Gin-organisar ang mga manugpangabudlay, ginbaid ang mga espading, kag ginkay-o ang kasangkapan sa pagsaka. Ining mga kasangkapan—mga kahoy lamang nga tipulon nga may lubid—nagasakdag sa bug-at sang mga manugsaka samtang nagasaka sila nga daw nagatumbo padulong sa ibabaw sang kahoy.
Ang Pagdugos sing Oil Palm
Si Mateo, 12 anyos, daw indi na makahulat. Madugay na sia nagaensayo sa kasangkapan sa pagsaka. Sang nagligad nga tinuig nagbulig sia sa mga babayi sa pagtipon sang nautod nga mga paklang, apang karon gintugutan sia sang iya amay nga magsaka sa manubo lamang nga mga kahoy. Suhulan sia sa tagsa ka bulig sang mga bunga nga maipo niya. Apang, ang interes gid niya amo ang kakunyag sa pagsaka, nga amo ang may kalipay nga ginapaabot sang tanan nga pamatan-on nga lalaki sa minuro.
Sa pagtunog sang bombo, naghuyab si Mateo gikan sa minuro upod sa iya amay kag sa iban pa nga mga manugsaka. Indi lamang ini isa ka hilikuton sa pagdugos sing mga bunga kundi isa man ka paindisanay sa tunga sang eksperiensiado nga mga manugsaka. Sa pagsaka sa puno nga kapin sa 9 metros ang kataason kag dayon sa daku, daw korte pakpak nga mga paklang nga nagdugang sing 5 metros pa sa kataason sang palma, ipakita nila ang ila mga abilidad sa pagsaka.
Tanan-tanan Halin sa Habon Pakadto sa Alak
‘Ngaa,’ mahimo matingala ka, ‘ginakakunyagan sing subong sini ang palma nga mga kahoy?’ Bangod ining madamo sing kapuslanan nga kahoy may daku nga kabilihanan sa mga tawo. Sa masunod nga aga ang subong kadaku sa olibo nga bunga sang palma ginautod gikan sa mga dawog nga ginaangutan sini. Ining bugana sa potassium nga mga dawog ginaproseso agod mangin habon. Samtang ang daku nga bahin sang bunga ginabaligya sa iban nga mga pungsod, ang nabilin nga bahin ginaproseso sa minuro.
Pirme makita ni Mateo nga ginalaga sang iya iloy ang mga bunga agod maghumok ang uganot nga nagatabon sa matig-a nga mga paya. Bangod sini, ginapuga niya sang iya mga kamut ang naghumok nga mga uganot agod magguwa ang lana. Pagkatapos sini ginapulpog niya sing bato ang mga paya agod makuha ang unod sini. Nian nagahimo sia sing lana gikan sa unod sang palma. Ginagamit niya ang lana sa pagluto, subong panghaplas, kag subong gatong para sa iya mga lampara. Kag ang matig-a nga binaluk-an ginagamit nga gatong para sa kalayo.
Mahimo man kuntani mapakita ni Mateo ang kapuslanan sang lukay sang palma—subong pang-atop. Matudlo man niya ang banig nga iya ginahigdaan kag mapasundayag nga ini man ginhimo gikan sa lukay sang palma. Ang sukdap sang paklang sarang mahimo nga lubid kag malala subong alat ukon taon para sa isda. Dugang pa, ang lukay sang palma ginagamit nga kural sa pag-amlig sang talamnan sang utan gikan sa mga sapat. Ang balagon sang ube nagakabud sa palapala nga mga paklang sang palma. Kag ang mga silhig nga ginagamit sa sulod sang balay ginahimo gikan sa bukog sang lukay sang palma.
Indi katingalahan nga ginakontrol gid sang mga gulang sang minuro ang pagpang-utod sang paklang sang palma! Ang walay pagpugong nga pagpang-utod sini makahalit sa pagkamabungahon sang palma kag mahimo nga mapatay pa ini. Amo kon ngaa wala gid ginaabiabi ang mga pispis nga weaverbird. Ginapanguha sining mga pispis ang mga lukay sang palma agod maghimo sang ila mga pugad, nga ginabangdan naman sang pagkapatay sang madamo nga palma.
Apang, bisan ang natumba nga mga palma may kapuslanan man. Ang mga uhong nagatubo sa nagakadunot nga mga puno sang palma. Ini nga mga puno ginaistaran man sang dalagku nga ulod sang mga bagangan—isa ka manamit kag masustansia nga kalan-on kon prituhon sa mantika sang palma. Ang tuba nga makuha sa suwak-lalaki sang palma sarang makapatubas sing madamo nga galon sang alak. Kon ang tuba bag-o makuha sa natumba nga mga palma, ukon sa buhi pa nga mga palma, isa ini ka makapabugnaw nga ilimnon. Sa masami, ginagamit ini sa paghimo sing langgaw subong man sing kai-kai (ogogoro), isa ka maisog nga alkoholiko nga ilimnon nga ang sabor kaangay sang hinebra.
Mga Pag-uswag sa Karon
Madamo nga mga pagbag-o ang natabo sugod sang 1937. Ang mga tawo nga nagpaeskwela sang ila kaugalingon paagi sa ila kinitaan sa pagbaligya sing lana sang palma nagsaylo sa dalagku nga mga banwa. Kag ang makalilipay anay nga tigdulugos sing palma nangin butang na sang nagligad.
Ang dalagku nga mga uma karon nagagamit sing sientipiko nga mga metodo sa pagpalambo sa napauswag nga mga bariedad sang palma. Ining bag-o nga mga sahi may kapin nga pangbato sa balatian, mas temprano nagagulang, mas madamo sing patubas, kag nagapamunga nga halos lalab-uton lang. Gani, mas mahapos ini duguson. Ang pinasahi kalaba nga mga espading kag mga kaw-it ginagamit sa pagdugos sa mataas nga mga palma agod nga diutay lamang ukon indi na kinahanglan ang pagsaka sa puno. Apang, bisan pa maayo gid ang bag-o nga mga metodo, indi ini makalilipay ukon makakulunyag subong sang tigdulugos anay!
Ang mga metodo sa pagproseso nag-uswag man. Sa dalagku nga mga planta sa pagproseso, mahapos nga ginabuka sang dalagku nga mga makina ang mga paya sang palma. Nian, ang ugasip sang unod ginapakigas—isa ka importante nga ingrediente sang bahog para sa mga sapat. Ang nanuhaytuhay nga klase sang lana ginagamit sa paghimo sing kalan-on (subong sang margarina, dulse, kag sorbete) kag indi kalan-on (subong sang habon, kandila, agwa, kosmetiko, kag industriyal nga mga grasa). Dugang pa, ang asetiko nga asido gikan sa laon nga alak sang palma ginahimo nga panglapuyot sa industriya sang goma.
Ginbaton ni Mateo ini tanan nga pag-uswag nga natabo sugod sang bata pa sia mga pila ka dekada ang nagligad sa Igboland. Samtang sa karon, may nahibal-an pa sia tuhoy sa palma. Sa pagtuon sang Biblia upod sa mga Saksi ni Jehova, natun-an niya nga ang Dios nagsiling sang una: “Magpatubo ang duta sing hilamon, mga gamhon nga nagadala sing binhi, mga kahoy nga nagadala sing bunga suno sa ila sari.” (Genesis 1:11) Bangod nahibaluan niya kon paano nagsugod ang palma nga kahoy, indi lamang madayaw kag maapresyar ni Mateo ining matahom nga kahoy. Sarang niya madayaw si Jehova, ang Manunuga sang madamo sing kapuslanan nga oil palm.
[Piktyur sa pahina 10]
Pagdugos sang isa ka palma
[Credit Line]
Peter Buckley/Photo Researchers