Pagbantay sa Kalibutan
Paandam Tuhoy sa Anos
Ginpahayag sang World Health Organization (WHO) ang anos subong isa ka bug-os globo nga emerhensia, nagapaandam nga kapin sa 30 milyones ka tawo ang mapatay sa balatian sa masunod nga napulo ka tuig kon wala sing pagahimuon agod tapnaon ang paglapnag sini. Walay sapayan nga ang TB sarang matapna kag mabulong, ang gintapikan sini nga balatian nagdamo sing daku sining karon nga mga tuig. Sa karon, walo ka milyon ka tawo ang nagabalatian sini kada tuig. Suno sa WHO, ang pagbalik sang balatian ginapabangod sa pagpatumbaya kag mapigaw nga mga programa sang panguluhan sa pagkontrol sang TB. Ang isa pa ka rason sang pagdugang amo ang mabaskog nga kaangtanan sang TB kag sang impeksion sa HIV (ang virus nga nagadul-ong sa AIDS). Ang tawo nga may HIV 25 porsiento nga may katalagman nga magamasakit sing makamamatay nga sahi sang TB. Kapin sa 95 porsiento sang kamatayon sa TB ang nagakatabo sa imol nga mga pungsod.
Mga Bahin sang Biblia sa Kapin sa 2,000 ka Hambal
Ginpahibalo sang United Bible Societies (UBS) nga sang 1992, ginbadbad sa 31 pa ka hambal ang mga bahin sang Biblia; gani ang kabilugan nga kadamuon sang mga hambal diin matigayon bisan ang isa ka tulun-an sang Biblia nagdangat sa 2,009. Sa indi madugay, madugangan pa gid ini nga kadamuon bangod ang UBS nagabadbad sing mga bahin sang Biblia sa 419 pa ka hambal. Ang kompleto nga mga Biblia matigayon karon sa 329 ka hambal kag ang “Bag-ong Testamento” sa 770 pa ka hambal. “Ang bulubanta nga bug-os nga kadamuon sang hambal sa kalibutan,” sulat sang Ecumenical Press Service, “nagadangat sa mga 5,000 tubtob 6,500.” Sing makawiwili, tubtob sang 1993, ang kabilugan nga Biblia nga nabalhag sa bug-os ukon sa bahin sang Watchtower Bible and Tracts Society of New York, Inc., nagadamo sing kapin sa 83 milyones.
Mapuslanon nga Daan nga mga Goma
Sa Brazil, 17 milyones ka goma sang awto ang kinahanglan islan kada tuig. Apang, ang magasin nga Superinteressante nagareport nga inang daan nga mga goma sarang mapuslan, paagi, sa liwat nga pagsiklo sa goma kag pagsimbog sini sa aspalto agod gamiton sa pagtukap sang mga batsi sa dalan. Walay sapayan nga ang ideya tuhoy sa liwat nga pagsiklo sang mga goma indi bag-o, ang pagsimpon sing mga goma sa aspalto bag-o nga ideya. Ginalauman nga ining paagi “magabuhin sing daku sa binukid nga mga basura nga natipon sa sini nga planeta.”
AIDS sa Nabagatnan nga Aprika
Ang paglapta sang AIDS sa nabagatnan nga mga rehiyon sang Aprika padayon nga indi mapunggan. Sang 1992, kapin sa 50 ka tawo kada adlaw sa Bagatnan nga Aprika ang natukiban nga natapikan sang virus sang AIDS. Bangod wala ini nagalakip sa mga nagapuyo sa tuman ka gutok nga independiente nga mga estado sini nga pungsod, ang adlaw-adlaw nga kadamuon sang mahimo nga mga biktima sang AIDS mas mataas. Ang The Star sang Johannesburg, Bagatnan nga Aprika, nagareport nga ang “madasig nga paglapta sang Aids sa nabagatnan nga Aprika lapnag nga ginakabig subong ang isa sang pinakahilingagawon nga mga problema sang palaabuton nga dekada.”
Nagabalik ang mga Rabies
Ang rabies, nga nadula na anay sa probinsia sang Natal sa Bagatnan nga Aprika, nagadamo sa karon. Sa Natal kag sa kaingod nga Mozambique, madamo ang naghalin sa mga uma kag nagsaylo sa mga siudad, dala ang ila mga hinuptanan nga hayop upod sa ila. Wala malab-ot sing programa sing pagbakuna ining nagsalaylo nga mga tawo. Sang 1992 kapin sa 300 ka kaso sang rabies ang ginreport sa amo nga duog. Ang kalabanan sa 29 nga napatay mga kabataan. Si Paul Kloeck, regional director sang veterinary service, nagsiling sing masinulub-on: “Mabudlay lab-uton ang madamo nga tawo sa mga iskwater.” Siling niya. “Ang kasingki sa politika, mga pagdumili sang kultura kag ang kahadlok sa kadam-an sang tawo nagasablag sa amon mga programa.”
Budhismo Upod ang Jazz
Sa isa ka pinasahi nga pagsimpunanay, isa ka libo ka Budhista nga kaparian sa bug-os nga Japan ang nagtipon upod sa nagapanguna nga mga musikero sang jazz sa daku nga Nippon Budokan sa Tokyo agod magpaguwa sing isa ka konsierto sang shomyo kag jazz. Ang shomyo amo ang ginpauswag nga pagkanta ukon pagpangadi sang mga sutra, nga estilo Indian kag malayo gid sa musika sang Nakatundan. Walay sapayan sang ila tuhay nga mga sahi sang musika, wala ginbudlayan ang mga musikero sang jazz sa pagsimbog sang ila musika sa mga sutra. Ang The Daily Yomiuri nagkutlo sang isa ka bantog nga jazz nga pianista nga nagasiling, “Ginabanta ko nga ining pagpauswag may daku nga kaangtanan sa espirituwal nga pagbugtaw sa relihion.” Nagdugang sia: “Kon kaisa mabatyagan ko nga indi ako ang nagatokar sang piano kundi isa ka dikinaandan nga kusog gikan sa tuhay nga kalibutan.”
Kahadlok sa Krimen sa Alemanya
Duha sa kada 3 ka Aleman ang nagakabig sa extremist nga mga grupo subong katalagman sa demokrasya sa amo nga pungsod. Kapin sa katunga sang populasyon ang luyag nga ang Estado mangin kapin ka estrikto sa pag-atubang sa masingki nga mga demonstrador. Halos 50 porsiento ang nagaugyon nga pirme gamiton sang mga pulis ang mga batuta kag tear gas. Kag tuhoy sa pagpakig-away batok sa organisado nga krimen, halos 60 porsiento ang nagaugyon sa paggamit sang kagamitan sa pag-espiya agod pamatian ang mga paghambalanay sa pribado nga mga puluy-an. Amo ina ang mga resulta sang ginhimo nga pagsurbe sa mga opinyon sang halos 3,000 ka tawo sang ulihi nga bahin sang 1992 sang Emnid Institute kag ginreport sang Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Tuhay nga Sahi sang Estorya sang Paghigugma
Ang mga estorya sa paghigugma nga nagasugid tuhoy sa “paghigugmaanay” sa tunga sang mga lalaki nangin popular sa Japan sang nagligad nga duha ka tuig. Ang pinakamaukod nga mga bumalasa amo ang mga babayi, ilabi na ang mga tin-edyer tubtob sa mga bientehon ang edad. Ang Asahi Evening News nagasiling nga ining huyog sa mga nobela nagapaakig sa mga homoseksuwal sini nga pungsod. Ginakutlo sini ang isa ka homoseksuwal nga manunulat, nga si Masaki Sato, nga nagasiling: “Ang mga paglaragway sa sekso sa mga sugilanon sa gugma sang mga tin-edyer, ang mga lalaki ginakabig subong mga tulumuron sang hunahuna sang mga babayi.” Nagreklamo sia sing dugang: “Ang mga babayi nagareklamo tuhoy sa malaw-ay nga paglaragway sa ila sang mga lalaki sa pornograpiko nga mga nobela. Sa karon (ang mga agi) yara sa kaanggid nga kahimtangan.”
Nadula nga mga Kabataan
Ginatos ka kabataan sa Italya kada tuig ang nagakadula nga wala na makit-an. Madamo ang naghalin sa ila puluy-an sa aga pakadto sa eskwelahan kag wala na makabalik. Sang 1992 lamang, 734 ka kabataan ang nadula, 245 ang labaw sangsa nagligad nga tuig. Suno sa report sang Ministry of the Interior sang Italya, ang bag-o ginbuksan nga mga kaso tuhoy sini may bug-os nga kadamuon nga 3,063. Madamo nga kabataan nga babayi ang nagakadula sangsa mga lalaki.
Ano ang Nagapahalipay Sa Imo?
Sing pat-od, ang pagtigayon sing madamo nga kuwarta wala nagahimo sa tawo nga mas malipayon. Ang magasin nga Phsychology Today nagasiling: “Kon ang imo kinitaan labaw sa pinakamanubo nga sweldo, ang pagtaas sang kinitaan makapakibot nga wala sing kaangtanan sa personal nga kalipay.” Ang masunod nga mga butang ginasiling nga importante para sa kalipay: isa ka positibo, apang realistiko, nga pagtamod; mahinuklugon kag mainabyanon; nagabatyag nga kontrolado ang kabuhi nga nagalakip sang “epektibo nga paggamit sang tion”; kag pagtigayon sing “isa ka aktibo nga relihiosong pagtuo.”
Indi Pa Ulihi Agod Mag-untat
Kon mas temprano nga mag-untat ikaw sa pagpanigarilyo, malayo man nga mapatay ikaw sa kanser sa baga. Ang isa ka pagtuon sining karon lang sa 900,000 ka Amerikano, siling sang The Lancet, nagapakita sang masunod. Sa tunga sang mga wala nagapanigarilyo ang kadamuon sang mga tawo nga napatay sa kanser sa baga antes sa edad nga 75 anyos manubo sa 50 kada 100,000. Sa mga tawo nga nag-untat panigarilyo sa mga edad 30, ang kataason sang kamatayon nagsaka sa mga 100 kada 100,000. Sa mga nag-untat sa edad nga 60, ang kamatayon nagsaka sa 550 kada 100,000. Sa mga wala gid mag-untat sing panigarilyo, ang kadamuon sang kamatayon bangod sang kanser sa baga 1,250 kada 100,000. Ang kanser sa baga sa tunga sang mga babayi mas manubo apang nagapakita sang amo man nga talaksan.
Mga Sayop sa Laboratoryo
Ginatos ka libo ka tawo ang nagakapatay kada tuig ukon nagbalatian sing tuman bangod sang mga sayop sa medikal nga mga laboratoryo, siling sang World Health Organization. Ang mga laboratoryo importante para sa pagtilaw sa dugo kag tissue sang tawo agod makit-an kag mapat-od ang balatian. Ang sayop nga pag-usisa makadul-ong sa sayop nga pagkilala sa balatian kag pagbulong. Sang Abril kapin sa 90 ka eksperto gikan sa bug-os nga kalibutan ang nagtipon sa Geneva, Switzerland, agod hambalan ang problema.
“Gutok nga mga Siudad”
“Sa pagtakop sini nga siglo, may yara na 21 ka ‘gutok nga mga siudad’ nga may populasyon nga 10 milyones ukon kapin pa,” siling sang magasin nga Time. “Napulog walo sa mga ini ang yara sa imol nga mga pungsod, lakip ang pila sang pinakaimol nga mga pungsod sa kalibutan.” Napulog tatlo ka pungsod ang nalista nga may napulo ka milyon ukon kapin pa nga populasyon sa ila kapital nga mga siudad. Ang Tokyo amo ang nagapanguna, nga may halos 26 milyones ka pumuluyo, ginasundan sang São Paulo, New York City, Mexico City, Shanghai, Bombay, Los Angeles, Buenos Aires, Seoul, Beijing, Rio de Janeiro, Calcutta, kag Djakarta. Ang pila ka siudad sa Aprika nagadamo sing 10 porsiento kada tuig—ang pinakamadasig nga pagdamo sang tawo sa siudad nga narekord—siling sang World Bank. Ang mas madamo nga populasyon masami ginaupdan sang pagdugang sang polusyon kag sang katalagman sing balatian.
Binawiay sa Titanic
Ang mga tag-iya ginhatagan sing tatlo ka bulan agod bawion ang 1,800 ka mga pagkabutang nga nakuha sa Titanic, pito ka tuig pagkatapos nga ang naglubog nga barko nasapwan sa matugnaw nga tubig sang Newfoundland. Sanglit ini nga barko naglubog sa iya unang opisyal nga pagbiyahe sang 1912, ang kalabanan sang mga nagaangkon amo ang mga manunubli sang 687 ka tawo nga nakalampuwas sa trahedya ukon sang 1,513 nga nagkalamatay. Ang mga pagkabutang nagalakip sang mga relo kag nanarisari nga mga alahas, sensilyo, human sa panit nga mga bagay, kag mga galamiton sa pagpatahom sang buhok. Apang, mabudlay pamatud-an kon sin-o gid ang nagapanag-iya, bangod diutay lamang nga mga pagkabutang ang may nakasulat nga mga ngalan. Walay sapayan, ang bisan sin-o nga luyag magbawi kag makahatag sing pamatuod sang pagpanag-iya kinahanglan nga mag-amot sa 5.5 milyones dolyares nga nagasto sa ekspidisyon, pasad sa presente nga kantidad sang pagkabutang. Ang mga pagkabutang nga indi mabawi panag-iyahan sang organisasyon nga naggasto sa proyekto. Sing makawiwili, wala sing mga pagkabutang nga nabawi ang human sa plastik.