Kadalag-an kag Trahedya
“Ang maragtas sang anos sa sulod sang nagligad nga 30 ka tuig may kadalag-an kag trahedya—ang kadalag-an sang mga sientipiko nga nag-aman sing paagi agod makontrol kag sa ulihi mapapas ang balatian, kag ang trahedya sang lapnag nga kapaslawan nga gamiton ang ila mga tukib.”—J. R. Bignall, 1982.
ANG anos (TB) madugay na nagapamatay. Ginsalot sini ang mga Inca sang Peru madugay na antes manakayon ang mga Europeo padulong sa Bagatnan nga Amerika. Gin-atake sini ang mga Egiptohanon sadtong mga adlaw nga ang mga paraon mahimayaon nga nagagahom. Ginapakita sang dumaan nga mga sinulatan nga ginbiktima sang anos ang kilala kag ordinaryo nga mga tawo sa dumaan nga Babilonia, Gresya, kag China.
Kutob sang ika-18 nga siglo tubtob sang maaga nga bahin sang ika-20 nga siglo, ang anos amo ang nagapanguna nga kabangdanan sang kamatayon sa Nakatundan nga kalibutan. Sang ulihi, sang 1882, opisyal nga gin-anunsio sang Aleman nga doktor nga si Robert Koch ang bacillus nga iya natukiban subong amo ang ginabangdan sang balatian. Pagligad pa sang 13 ka tuig natukiban ni Wilhelm Röntgen ang X ray, nga paagi sa sini sarang mausisa ang mga baga sang buhi nga mga tawo kon bala may palatandaan sang anos. Masunod, sang 1921, ang Pranses nga mga sientipiko nakaimbento sing bakuna batok sa anos. Ginhingalanan sunod sa mga sientipiko nga nakatukib sini, ang BCG (Bacillus Calmette-Guérin) amo gihapon ang lamang nga bakuna batok sa balatian. Wala sapayan, madamo gihapon ang nagakapatay sa anos.
Sa Katapusan, May Bulong Na!
Ginpadala sang mga manugbulong ang anuson nga mga pasyente sa mga sanatorium. Ining mga ospital masami nga nahamtang sa kabukiran, diin ang mga pasyente makapahuway kag makahaklo sing lab-as nga hangin. Nian, sang 1944, natukiban sang mga doktor sa Estados Unidos ang streptomycin, ang unang antibiotic nga napamatud-an nga epektibo batok sa anos. Nagsunod gilayon ang pagtukib sing iban pa nga mga bulong batok sa anos. Sa katapusan, ang mga anuson mabulong na, bisan sa balay lang sila.
Bangod nabuhinan ang balatian, daw nagsanag ang palaabuton. Ginsira ang mga sanatorium, kag gin-utod ang pundo para sa pagpanalawsaw tuhoy sa anos. Ang mga programa para sa pagtapna sa anos gin-untatan, kag nangita ang mga sientipiko kag mga doktor sing bag-o nga mga problema sa medisina.
Bisan pa madamo gihapon ang nagakapatay sa anos sa imol nga mga pungsod, pat-od nga magauswag ang kahimtangan. Ang anos nagligad na. Amo sina ang pagdumdom sang mga tawo, apang sayop gali sila.
Makamamatay nga Pagbalik
Sang tunga-tunga sang katuigan 1980, ang anos nagbalik liwat nga makahaladlok kag makamamatay. Nian, sang Abril 1993, gindeklarar sang World Health Organization (WHO) ang anos subong “isa ka bug-os kalibutan nga emerhensia,” nagadugang nga “ang balatian magakutol sing kapin sa 30 milyones ka kabuhi sa masunod nga dekada luwas kon himuon ang gilayon nga aksion sa pagtapna sang paglapta sini.” Sadto pa lang naghimo ang WHO sini nga sahi sang deklarasyon.
Sugod sadto, wala sing “gilayon nga aksion” ang nakapugong sa paglapta sang balatian. Ang matuod, naglain pa ang kahimtangan. Kasan-o lang, nagreport ang WHO nga kapin nga mga tawo ang napatay sa anos sang 1995 sangsa bisan ano nga tuig sa maragtas. Nagpaandam man ang WHO nga tubtob sa tunga sa isa ka bilyon ka tawo ang mahimo tapikan sing anos sa sulod sang masunod nga 50 ka tuig. Dugang kag dugang pa nga mga tawo ang mahimo mabiktima sang anos nga sa masami indi mapaayo kag nagabato sa pila ka sahi sang bulong.
Ngaa Makahaladlok nga Nagbalik Ini?
Ang isa ka rason amo nga sa sulod sang nagligad nga 20 ka tuig, ang mga programa sa pagkontrol sa anos nagluya ukon nag-untat sa madamo nga bahin sang kalibutan. Bangod sini, atrasado na kon matukiban kag bulngon ang anuson nga mga tawo. Gani, dugang pa ang nagkalamatay kag labi pa nga naglapta ang balatian.
Ang isa pa ka rason sang pagtuhaw liwat sang anos amo ang pagdamo sang imol, kulang sing sustansia nga mga tawo nga nagapuyo sa gutok nga mga siudad, labi na sa dalagku nga mga siudad sa imol nga mga pungsod. Samtang indi lamang imol nga mga pumuluyo ang maapektuhan sang anos—sarang malatnan ang bisan sin-o—mas madali maglaton ang bakterya sang anos sa nanuhaytuhay nga mga tawo kon ang kahimtangan sang pagkabuhi mahigko kag nagaginutok. Mas daku man ang posibilidad nga indi makabato sa balatian ang pangontra nga sistema sang lawas sang tawo kon subong sini ang kahimtangan.
HIV kag Anos—Doble nga Problema
Ang daku nga problema amo nga ang anos nagbuylog sa HIV, ang virus sang AIDS—isa ka makamamatay nga pag-updanay. Sa ginabanta nga isa ka milyon ka tawo nga napatay sa mga kabangdanan nga may kaangtanan sa AIDS sang 1995, mahimo nga un-tersia ang napatay sa anos. Amo sini bangod ginapaluya sang HIV ang ikasarang sang lawas sa pagbato sa anos.
Sa kalabanan nga tawo, ang bakterya sang anos wala nagalala tubtob sa punto nga tunaan ini sang balatian. Ngaa? Bangod ang bacilli sang anos ginabukot sa sulod sang mga selula nga ginatawag macrophage. Ginakandaduhan ini didto sang pangontra nga sistema sang lawas sang tawo, ilabi na sang T lymphocyte, ukon T cell.
Ang bacilli sang anos daw kaangay sang mga kobra nga natakpan sing maayo sa sulod sang mga alat. Ang mga alat amo ang macrophage, kag ang mga takop amo ang T cell. Apang, pag-abot sang virus sang AIDS, ginabuksan sini ang takop sang mga alat. Kon matabo ini, nagaguwa ang bacilli kag libre sa paghalit sa bisan ano nga bahin sang lawas.
Busa, mas daku ang posibilidad nga ang mga pasyente nga may AIDS tapikan sang anos sangsa mga tawo nga mapagros ang pangontra nga sistema sang ila lawas. “Ang mga tawo nga may HIV madali gid tapikan,” siling sang isa ka espesyalista sa anos sa Scotland. “Ang duha ka pasyente nga may HIV sa isa ka klinika sa London nalatnan bangod nagapungko sila sa higad sang pasilyo sang maglabay ang anuson nga pasyente nga ginatulod sa teheras nga may rueda.”
Sa amo, nagsagsag ang epidemya sang anos bangod sang AIDS. Suno sa isa ka bulobanta, sa tuig 2000, ang epidemya sang AIDS magaresulta sa 1.4 milyon ka kaso sang anos nga malikawan kuntani. Ang isa ka importante nga kabangdanan sa pagsagsag sang anos amo nga ang mga biktima sang AIDS indi lamang madali gid tapikan sang anos kundi mahimo man sila makapalaton sing anos sa iban nga mga tawo, lakip ang mga wala sing AIDS.
Anos nga Nagabato sa Pila ka Bulong
Ang katapusan nga kabangdanan kon ngaa mas mabudlay ang pagpakig-away batok sa anos amo ang pagtuhaw sang mga sahi sang anos nga nagabato sa bulong. May peligro nga bangod sining masupog nga mga sahi ang balatian mahimo nga indi mabulong liwat, subong sadto anay sang wala pa ang mga antibiotic.
Sing makahalam-ot, ang indi regular nga pagtomar sing mga bulong batok sa anos amo ang panguna nga kabangdanan sang anos nga nagabato sa pila ka bulong. Ang epektibo nga pagbulong sa anos nagalawig sing kapin sa dimagkubos anom ka bulan kag dapat nga indi gid magpal-at ang pasyente sa pagtomar sing apat ka bulong sing regular. Mahimo nga tubtob sa isa ka dosena ka pildora ang dapat tomaron sang pasyente kada adlaw. Kon indi pagtomaron sang pasyente ang mga bulong sing regular ukon indi niya pagtapuson ang bulong, magatuhaw ang mga sahi sang bakterya sang anos nga mabudlay ukon imposible patyon. Ang iban nga mga sahi nagabato sa pito ka kinaandan nga mga bulong sa anos.
Indi lamang mabudlay, kundi mahal man ang pagbulong sa mga pasyente nga may anos nga nagabato sa pila ka bulong. Mahimo nga halos 100 ka pilo ang kalabawon sang bili sini sangsa pagbulong sa iban nga mga anuson. Sa Estados Unidos, halimbawa, ang balayran sa pagbulong sa isa lamang ka subong sini nga pasyente mahimo nga maglabaw sa $250,000!
Ginabulobanta sang WHO nga mga 100 milyones ka tawo sa bug-os nga kalibutan ang mahimo tapikan sing mga sahi sang bakterya sang anos nga nagabato sa bulong, ang iban sini indi madutlan sang bisan ano nga bulong sa anos. Ining makamamatay nga mga sahi subong ka makalalaton sa mas kinaandan nga mga sahi.
Pagtapna kag Pagbulong
Ano ang ginahimo agod batuan ining bug-os kalibutan nga emerhensia? Ang labing maayo nga paagi sa pagkontrol sa balatian amo ang maaga nga pagkatukib kag pagbulong sa makalalaton nga sahi sang balatian. Indi lamang ini magabulig sa mga anuson na kundi punggan man sini ang paglaton sang balatian sa iban.
Kon indi pagbulngon ang anos, ginapatay sini ang kapin sa katunga sang iya mga biktima. Apang, kon bulngon sing nagakaigo, ang halos tanan nga sahi sang anos sarang mabulong luwas kon ginatuga ini sang isa ka sahi nga nagabato sa nanuhaytuhay nga mga bulong.
Subong sang napaathag na sa aton, agod mangin epektibo ang pagbulong dapat nga tapuson sang mga pasyente ang kompleto nga resita. Sa masami, wala nila ginahimo ini. Ngaa wala? Ang ubo, hilanat, kag iban pa nga mga sintomas masami nga nagakadula mga pila ka semana lamang sa tapos masugdan ang pagtomar sing bulong. Gani, madamo nga pasyente ang nagahinakop nga nag-ayo na sila kag ginauntatan ang pagtomar sing bulong.
Agod batuan ini nga problema, ginasakdag sang WHO ang programa nga ginatawag DOTS, kon sayuron, “directly observed treatment, short-course.” Subong sang ginapahangop sang ngalan, nagabantay gid ang mga health worker agod mapat-od nga ginatomar sang ila mga pasyente ang tagsa ka dosis sang mga bulong, sa dimagkubos sa una nga duha ka bulan sang pagbulong. Apang, indi ini pirme mahapos himuon bangod madamo nga anuson ang nagapuyo sa nabaw-ing nga mga duog. Sanglit ang ila kabuhi masami nga puno sing kagamo kag mga problema—ang iban wala pa gani sing puluy-an—isa gid ka daku nga hangkat ang pagpat-od sing regular nga ginatomar nila ang ila mga bulong.
Gani may yara bala paglaum nga mapapas sa ulihi ining kalalat-an sa katawhan?
[Kahon sa pahina 5]
Importante Gid nga Impormasyon Tuhoy sa Anos Paathag:
Ang anos isa ka balatian nga masami nagaatake kag nagapierde sa mga baga, apang mahimo ini maglapta sa iban nga mga bahin sang lawas, labi na sa utok, mga bato-bato, kag mga tul-an. Mga sintomas: Ang anos sa mga baga mahimo bangdan sang pag-ubo, pagniwang kag pagkadula sing gana sa pagkaon, sobra nga pagpalamalhas kon gab-i, pagpalangluya, nagahanas nga pagginhawa, kag pagpalanakit sang dughan. Kon paano matukiban: Ang tuberculin test nga ginahimo sa panit makapakita kon bala ang tawo may bacillus. Paagi sa X ray sa dughan sarang mapamatud-an kon bala may pierde ang mga baga, nga mahimo magapakita sang aktibo nga anos. Ang pag-usisa sa laway sang pasyente sa laboratoryo amo ang labing masaligan nga paagi sa pagmutik sa bacillus sang anos. Kon sin-o ang dapat usisaon: Ang mga tawo nga may mga sintomas sang anos ukon pirme nagapalapit sa anuson—labi na sa mga hulot nga kulang sing lab-as nga hangin. Bakuna: Isa lamang ang bakuna—ginatawag nga BCG. Ginatapna sini ang grabe nga anos sa kabataan apang indi ini makasalir sa mga nagahinupang kag mga hamtong. Mga 15 ka tuig ang pinakamalawig nga proteksion nga mahatag sang bakuna. Ang BCG nagaamlig lamang sa mga tawo nga wala pa malatnan sing bakterya sang anos; indi ini makabulig sa mga tawo nga may bakterya na sang anos.
[Kahon sa pahina 6]
Ang Anos kag ang Uso
Bisan pa daw makatilingala, sang ika-19 nga siglo, ang anos ginhimo nga sulundon, kay ang mga tawo sadto nagpati nga ang mga sintomas sang balatian nagapauswag sa sensitibo kag artistiko nga mga disposisyon. Ang Pranses nga manunulat sing drama kag nobelista nga si Alexandre Dumas nagsulat tuhoy sa maaga nga bahin sang katuigan 1820 sa iya Mémoires: “Nangin uso gid ang pagpalanakit sang dughan; ang tanan luyag mangin anuson, labi na ang mga mamalaybay; uso sadto nga luyag mapatay antes makadangat sa edad nga katluan.” Ang Ingles nga mamalaybay nga si Lord Byron nagsiling kuno: “Luyag ko mapatay sa anos . . . kay ang tanan nga babayi magasiling, ‘Tan-awa ang makaluluoy nga Byron, daw ano katahom tulukon ang iya amat-amat nga pagkapatay!’ ” Ang Amerikanong manunulat nga si Henry David Thoreau, nga mahimo napatay sa anos, nagsulat: “Ang pagluya sang lawas kag balatian masami nga matahom, kaangay sang . . . hilanat nga tuga sang anos.”
Nagkomento tuhoy sa sining pagkaluyag sa anos, ang isa ka artikulo sa The Journal of the American Medical Association nagsiling: “Ining dikinaandan nga pagkaluyag sa balatian amo ang nangibabaw sa huyog sa uso; ang mga babayi nagtinguha sa maluspad, maluya nga hitsura, naggamit sing maluspad nga kolereti, kag nagpasulabi sa manipis nga mga bayo—kaangay gid sa hitsura nga ginatinguhaan karon sang daw nagapalanghayas tulukon nga mga modelo.”
[Kahon sa pahina 7]
Madali Bala Maglaton ang Anos?
“Indi ikaw makapanago gikan sa bakterya sang anos,” paandam ni Dr. Arata Kochi, direktor sang WHO Global TB Programme. “Ang bisan sin-o sarang malatnan sing anos kon mahaklo lamang ang kagaw sang anos nga gin-ubo ukon ginpangatsi sa hangin. Ining mga kagaw nagapabilin sa hangin sa sulod sang inoras; sing tinuig pa gani. Kita tanan yara sa peligro.” Apang, antes magmasakit ang isa sing anos, duha ka butang ang dapat anay matabo. Una, dapat nga makalaton sa iya ang bakterya sang anos. Ikaduha, dapat nga ang naglaton nga bakterya magdul-ong sa balatian. Bisan pa posible nga malatnan sing bakterya sang anos paagi sa makadali lamang nga pag-atubang sa makalalaton gid nga tawo, mas daku ang posibilidad nga ang anos mapalapta paagi sa sulit-sulit nga pagkit-anay, subong sang nagakatabo sa tunga sang mga katapo sang pamilya nga nagapuyo sa gutok nga mga kahimtangan.
Ang bacilli nga mahaklo sang tawo nga nalatnan nagamuad sa dughan. Apang, sa 9 sa 10 ka tawo, ang pangontra nga sistema sang lawas nagapadulog sa paglapta sang bakterya, kag ang nalatnan nga tawo wala nagamasakit. Apang, kon kaisa, ang nagapahimunong nga bacilli mahimo mag-aktibo kon ang pangontra nga sistema sang lawas mapaluya gid sang HIV, diabetes, chemotherapy nga bulong sa kanser, ukon iban pa nga mga kabangdanan.
[Piktyur sa pahina 7]
Ang bacilli sang anos nga ginapaguwa sang virus sang AIDS daw subong sang mga kobra nga nakaguwa gikan sa mga alat
[Credit Line sa pahina 4]
New Jersey Medical School—National Tuberculosis Center