Ang Makahalam-ot nga Warthog

ANG isa sang makalilingaw nga talan-awon sa kakahuyan sang Aprika amo ang pamilya sang mga warthog nga nagaduludalagan. Makita sila nga nagaduludalagan sing mapagsik sa dungganon nga paagi sang warthog, ang tagsa may hayat, nahugpong nga ikog nga nagatindog nga nagatiskog kaangay sang diutay nga antena sang radyo. Sa pagkamatuod, indi tuyo sang warthog nga lingawon ang mga tumalan-aw. Suno sa libro nga Maberly’s Mammals of Southern Africa, “ini nga batasan mahimo nga nagabulig sa mga sapat nga magkit-anay sila sa matag-as nga kahilamunan kon nagapalagyo, ilabi na sa kaso sang mga baktin nga may limitado lamang nga panulok.”

Ang labi nga makahalam-ot amo ang paagi sang pagsulod nila sa ila nga “balay,” ilabi na kon nagadalidali sila. Ang “balay” sang mga warthog mahimo amo ang ginpadaku nga buho sang ant-bear ukon porcupine sa duta, kag ang mga warthog may pinasahi nga paagi sa pagsulod. Ang mga baktin, nga wala pa makatuon sang husto nga mga paagi, dalidali nga nagasuhot sing una ulo sa buho kaangay sang tagsa ka sapat nga may pagtahod sa kaugalingon. Indi subong sina ang inang nga mga warthog! Sing tuman kadasig, nga daw soldado, maabtik sila nga nagatalikod sa baba sang ila buho​—kag dalidali nga nagasulod sa ila balay nga nagaisol! Ining diutay nga pagmaniobra wala ginahimo agod lingawon ang mga nagatan-aw! Ti, ang warthog may bentaha karon nga atubangon ang iya kaaway kag malikawan ang ano man nga pagsalakay paagi sa iya makamamatay nga mga sungo.

Sa pagkamatuod, kon kaisa ining dalidali paatras nga pagsulod may wala ginapaabot nga mga problema. Ang problema amo nga indi lamang ang mga warthog ang mahimo magpuyo sa sining yab-ukon nga mga buho. Ang mga hyena, honey badgers, lobo kag mga porcupine, mahimo man manago sa sining mga buho. “Kon okupado na ang mga buho, ang [mga warthog] mahimo magaatubang sa pulupanag-on sa indi maayo nga pagpakigsumpong,” report sang magasin nga Custos. “Kon kaisa ang mga warthog makita nga may nagaungot nga tunok sang porcupine sa ila likod.” Sa pagkamatuod, indi gid ini makalilipay para sa makaluluoy nga warthog.

Bangod sang iya makamamatay nga mga sungo, ang warthog daw kaangay sang isa ka mapintas nga manunukob tan-awon nga nagapangita sang mga sapat nga iya makaon. Apang indi amo sina. Ang mga warthog ginalaragway subong “isa ka kinaandan nga mabuot nga sapat.” Ang warthog nagahalab sang hilamon, kag tuman gid ka pislian! Nagapanginaon lamang sia sa manubo nga mga kahilamunan, ginakaon lamang ang mahumok nga mga ugbos sang hilamon; indi niya luyag ang mga gamhon, matag-as nga mga hilamon, ukon ang iban pa nga tanom. Dugang pa, ang warthog handa maglagulad bisan sa pinakamabudlay nga duog agod mangita sing pagkaon. Kag kon ginaungad niya ang iya sungad sa tunukon nga mga duog sa pagpangita sang manamit bag-o nga mga hilamon nga mahimo nagatubo sa naidalman, ang iya mga sungo amo ang nagaamlig sa iya nawong.

Kon tuman kainit, ang mga warthog masami masapwan sa “balay” sa biniyaan nga buho sang aardvark nga ginpadaku sang ila mga sungo. Kon wala sila nagapahuway, makit-an mo sila nga nagatubog kag nagainom sa malapit nga katubigan. Kon tion na sa pagpanginaon, makita mo sila nga nagaduludalagan sa hilamunon nga kapatagan. (Indi nila luyag nga magdasig sa pagduludalagan kon indi gid kinahanglanon.) Nagahulag sila sing dungganon, tanan sila​—halin sa hamtong tubtob sa mga baktin​—nga pirme nagatiskog ang ila tulad alambre nga mga ikog.

Ang mga warthog indi ang pinakamaambong nga katapo sang pamilya sang mga baboy. Apang, nagakaigo gid sa ila ang ila ngalan, nga naghalin sa kitaon nga “mga kalonggo” sa ila malabalaba nga mga guya. Indi ini matuod nga mga kalonggo kundi mga nagtubo nga matig-a nga panit, kag mahimo ini nga tuman ka mapuslanon. Nagabulig ini sa pag-amlig sa mga mata sang warthog kon nagapanungad ini ukon nagapanginaon. Mapuslanon man ini kon nagapakig-away ang mga lais, ginagamit ini subong mga panagang batok sa matalom nga mga sungo sang kaaway.

Natago sa likod sining makahalam-ot nga nawong amo ang kabangis. Ang nayon nga mga warthog tuman ka matinatapon kag maamligon sa ila mga idik. Ang iban nga hamtong nga mga katapo sang panong nagabulig man sa mga baktin, bisan nagakahulugan ina sing katalagman sa ila kaugalingon. Halimbawa kon luyag kuhaon sang cheetah ang isa ka idik nga warthog, ginalagas sang hamtong ang kaaway. Kinaandan na nga nagaburhot palagyo ang cheetah pagkakita lamang niya sa sining nagasingkal nga kaakig kag matalom nga mga sungo. Samtang, ang mga idik nagadinalagan, nagapanago sa tiyan sang ila iloy agod indi maano kon mas delikado ang katalagman, subong sang leon ukon leopardo, nian maalamon nga nagaatras ang mga warthog, nga nagatindog gihapon ang ila mga ikog. Walay sapayan, nagapaulihi ang mga hamtong, ginapat-od una ang kaluwasan sang mga baktin.

Walay sapayan, si Dr. Darryl Mason nagsiling sa magasin nga Custos, “Ang hamtong nga mga warthog mahimo mangin makatalagam nga kaaway sang mga cheetah, leopardo kag hyena.” Nakit-an ang isa ka nayon nga warthog nga nagapangapin sa iya mga idik batok sa isa ka daku nga lalaki nga leopardo. Maisugon nga ginsalakay niya ang leopardo, ginlagas ini tubtob sa treinta metros nga kalayuon tubtob madasig nga nakasaka sa isa ka kahoy. Sa isa pa ka okasyon duha ka warthog ang nakit-an nga nagtabog sa grupo sang 16 ka ilahas nga mga ido.

Makawiwili gid tan-awon ang mga kinaiya sining mabudlay daugon nga makahalam-ot nga sapat sa kakahuyan sang Aprika!