Pagbantay sa Kalibutan

Nagapokus sing Maayo

Pagkatapos sang pila ka makahuluya nga mga kapaslawan, daw nahimo na sang NASA, ahensia sa kahawaan sang Estados Unidos, ang isa ka kapaslawan nga mangin kadalag-an. Ang Hubble Space Telescope, nga ginlansar sang ahensia sa orbito sang 1990, may depektibo nga mayor nga salaming, nga nagaupang sa teleskopyo sa pagpokus sing maayo. Apang, sang Disiembre 1993, ang mga astronot naghinguyang sing 30 ka oras sa pag-instalar sing mga optic sa depektibo nga teleskopyo kag ginpang-islan ang daan na nga mga instrumento. Ang mga resulta? Ang magasin nga New Scientist nagreport: “Sa pila ka bahin ang Hubble nagapanghikot sing maayo pa sa una nga ginpaabot.” Suno sa Newsweek, “Maathag gid ang kuha sang Hubble sa bagay nga makita sini ang isa ka aninipot nga 14,000 kilometros ang kalayuon.” Sa tapos makita ang mga laragway gikan sa napauswag nga teleskopyo, si Duccio Macchetto sang European Space Agency nagtuaw kono: “Ang lamang nga masiling ko amo ang wow.”

Mga Hurong sa Eskwelahan sa Australia

Ang kabataan sa eskwelahan bata pa nagapintas sa Australia, report sang pamantalaan nga The Australian. Sa sina nga pungsod 20 porsiento sang kabataan ang nagasiling nga wala sila nagabatyag nga luwas sa katalagman sa eskwelahan; 1 sa kada 7 ka bata ang regular nga ginadaugdaug. Ang mga mananalawsaw nagkomento nga ang agresibo nga kabataan amo ang mga mapigaw sa klase nga kulang sing pagtahod sa kaugalingon. Ginapahangop sang mga pag-usisa nga ang pelikula, video, kag ang pagpakita sang media sing kasingki pat-od gid nga may impluwensia sa mga pamatan-on. Ang mga bata nga lalaki amo ang labi nga madaugdaugon, kag ang mga bata nga babayi kag ang empleyado sang eskwelahan amo pirme ang mga biktima. Bisan gani ang mga manunudlo nagaantos sa mga kamot sang mga hurong sa eskwelahan, kag madamo ang nagapangalag-ag na karon sa pag-atubang sa magamo nga mga estudyante sa kahadlok nga basi balusan sila. Ang isa ka organisasyon sang mga manunudlo nagpangabay sing two-way nga mga radyo para sa pagpatrolya sa tion sang tigpalanyaga.

Caffeine kag Pagbusong

Sang 1980 ginrekomendar sang Food and Drug Administration sang Estados Unidos nga limitehan sang nagabusong nga mga babayi ang ila konsumo sa caffeine, isa ka kemikal nga yara sa kape, tsa, cocoa, kag cola nga mga ilimnon. Ang rekomendasyon ginhimo pasad sa mga eksperimento sa mga sapat. Apang, kutob sadto, kapin pa ka pat-od nga ginpakita sang mga pagtuon sa nagabusong nga mga babayi ang kinahanglanon nga maghalong sa paggamit sing caffeine. Ang The Journal of the American Medical Association nagreport kasan-o lang nga 75 porsiento sang nagabusong nga mga babayi ang nagakonsumo sing caffeine, walay sapayan ginpakita sang kalabanan nga mga pagtuon nga ang pag-inom sing kapin sa 300 miligramo sang caffeine kada adlaw (mga tatlo ka tasa sang kape) makahalit sa kiring (fetus). Apang, ang mas ulihi pa nga pagtuon nagapahangop nga bisan gani ang mas manubo pa nga kadamuon sang caffeine​—163 miligramo kada adlaw​—mahimo nga makapadugang sang katalagman nga ang pila ka babayi makaagi sing aborsion. Ang mga awtor sang pagtuon nagsiling: “Ang isa ka rekomendasyon amo nga buhinan ang konsumo sa may caffeine nga mga ilimnon kon hagabusong.”

Nadagtaan nga mga Lawas, Nadagtaan nga mga Sistema sang Ekolohiya

Mahimo nga indi makapakibot nga mga 3,020 ka tawo sa Estados Unidos ang nagakapatay kada tuig sa tapos makagamit sing cocaine; ang makadagta nga mga epekto sang droga sa lawas sang tawo nahibaluan gid. Apang ginreport kasan-o lang sang National Geographic nga ang pagpatubas sa droga makatuga man sing daku nga pagdagta sa mga suba kag mga sapa sa rain forest sang Bolivia, Peru, kag Colombia. Ang magasin nagsiling: “Mga 308 ka tonilada sang cocaine ang nadakpan sa bug-os nga kalibutan sang mga opisyales sang 1992, suno sa Drug Enforcement Administration sang Estados Unidos. Sa paghimo sina nga kadamuon​—ang isa lamang ka diutay nga bahin sang bug-os nga napatubas​—nagakinahanglan sing 28 milyones ka galon sang gas, 1.1 milyones ka galon sang solvent, 295,000 ka galon sang hydrochloric acid, kag 3,700 ka galon sang ammonia. Ang daku nga bahin sang kabug-usan nga kadamuon ginahaboy sa suba, nagapatay sang kabuhi sa tubig kag nagadagta sa irigasyon kag ilimnon nga tubig.”

Paglapnag sang mga Problema sa Hunahuna

Ang The New York Times nagreport sang maaga nga bahin sang 1994: “Malapit sa isa sa kada duha ka Amerikano​—48 porsiento​—ang nakaeksperiensia sing problema sa hunahuna sa isa ka tion sang ila kabuhi.” Ang isa ka pagtuon nga ginpangunahan sang sosyologo sa kapin sa 8,000 ka lalaki kag babayi, nga nagagamit sing masayasaton nga mga interbyu, nakasapo nga ang kalabanan nga depekto amo ang daku nga kapung-aw; 17 porsiento ang nakaagi sini sa isa ka tion sa ila kabuhi. Katorse porsiento ang nangin alkoholiko sa isa ka tion. Ang Times nagsiling nga ang isa sang makapakibot nga mga butang sa tion sang pagtuon amo nga 12 porsiento sang mga babayi ang nakaagi sing kahuol nga problema sa tapos sang masakit nga eksperiensia, katunga sini nga kaso “resulta sang paglugos ukon seksuwal nga pag-abuso.” Sa tanan nga nakaagi sing mga problema sa hunahuna, un-kuarto lamang ang nagpabulong. Si Dr. Ronald C. Kessler, ang sosyologo nga nanguna sa pagtuon, nagsiling: “Ang malain nga balita amo nga mas madamo ang problema sa hunahuna sangsa ginahunahuna naton. Ang maayong balita amo nga madamo nga tawo ang nagaayo​—ang kalabanan sa ila kaugalingon lamang​—sangsa ginahunahuna mo.”

May Kaangtanan sa Alkohol nga Katalagman sa Tion sang Operasyon

Ang mga pasyente nga nagainom sing alkohol sing kapin sa lima ka beses kada adlaw may tatlo ka beses nga posibilidad nga magaantos sing mga komplikasyon sa tapos sang operasyon sangsa mga diutay mag-inom, suno sa Danes nga punong manugbusbos nga si Dr. Finn Hardt. Subong ginreport kasan-o lang sang Journal of the Danish Medical Association, ang pag-abuso sa alkohol may makahililo nga epekto sa halos tanan nga sistema sang mga organo; ginabangdan ini sang dugang nga posibilidad nga duguon subong man sang problema sa tagipusuon kag baga. Ina nga mga kahimtangan masami nga nagatiklod sa mga doktor nga padugayon pa ang pagtener sa ospital kag dugangan pa ang ginatayhon nga dugo. Ang mga nagainom sing madamo kada adlaw may katalagman man nga magluya ang ila immune system, sa amo nagapadugang sang katalagman sa impeksion. Apang, napamatud-an sang mga pag-usisa nga sa tapos sang pila ka semana nga paglikaw sa alkohol, ang immune system nag-uswag sing daku. Ginarekomendar ni Dr. Hardt nga antes sang bisan anong operasyon, dapat likawan ang alkohol.

Mga Kabataan sa Inaway

Sa sulod sang nagligad nga napulo ka tuig, mga 1.5 milyones ka kabataan ang napatay sa inaway, suno sa The State of the World’s Children 1994, isa ka report sang United Nations Children Fund. Apat pa ka milyon ang nangin inutil, napiang, nabulag, ukon napierdi ang utok. Ang kadamuon sang nangin mga refugee ginabanta nga sa dimagkubos lima ka milyon. Ginpabuylog pa gani ang mga kabataan sa mga hangaway. Sa madamo nga pungsod ang kabataan ginapaantos kag ginapilit sa pagbantay ukon sa pagpakigbahin sa mga kapintas. Sa isa ka duog ang paglugos sa mga lin-ay nangin isa ka “sistematiko nga hinganiban sang inaway.” Suno sa report: “Daw husto ang maghinakop nga ang sibilisasyon wala pa gid mangin salimpapaw subong sang karon.”

Isa ka Malapit Na Mapierdi nga Pagpakig-away Batok sa mga Apan

“Ang NU malapit na mapierdi sa iya pagpakig-away batok sa mga apan,” report sang magasin nga New Scientist sang maaga nga bahin sang 1994. Suno sa isa ka sinapol sining karon lang sang agrikultural nga mga sientipiko sa Netherlands, diutay lamang ang nahimuan sang $400 milyones nga pagpakig-away sang Nasyones Unidas batok sa mga apan sang talipuspusan sang dekada 80. Ang matuod gid nga nagtapos sadto nga kalalat-an amo ang wala ginpaabot nga madlos nga naghuyop sa mga insekto padulong sa dagat. Ang mga apan nagapaliwat kag dayon nagapanong kon ang talagsahon nga ulan magwisik sa desyerto, nga nagapatubo sa berde nga mga tanumtanom. Ginatinguhaan sang Food and Agriculture Organization sang NU nga pamatyon ang mga apan antes sila magpanong, nagasandig sa mga laragway sang satelayt tuhoy sa berde nga pugtakpugtak sang mga tanumtanom sa desyerto. Ang problema amo nga indi makuha sang mga laragway sang satelayt ang mga pugtakpugtak sang mga tanumtanom. Sa duta, ang lokal nga mga inaway kag ang kakulang sing kuwarta masami nga nagaupang sa mga grupo sang manugpatay sa mga apan paagi sa pestisidio, nga malab-ot bisan ang nahibaluan nga mga duog nga ginapaliwatan sang mga apan.

Malawig sing Kabuhi nga mga Astronomo

Mas malawig bala ang kabuhi sang mga astronomo sangsa iban nga mga tawo? Ang Aleman nga magasin tuhoy sa kinaugali nga siensia nga Naturwissenschaftliche Rundschau nagreport tuhoy sa isa ka imbestigasyon sa malawig nga kabuhi sang mga tawo nga natawo sa ulot sang 1715 kag 1825. Sa sulod sining mga tuig, 67 ka mga astronomo sa edad nga 25 ang nakalab-ot sa promedyo nga kalawigon sang kabuhi nga 71.6 ka tuig. Mga katunga ang Aleman, apang ang 25-anyos nga Aleman nga mga lalaki sa sulod sining panahon may promedyo nga edad nga 60.7 ka tuig lamang. Ngaa may dugang nga mga tuig ang mga astronomo? “Posible nga ang malawig nga kabuhi sang mga astronomo may kaangtanan sa pila ka paagi sa kalinong kag katawhay nga naangot sa ila trabaho,” report sang magasin. Ukon, nagsiling ini, “ayhan ang pagpakig-angot kag ang pagkawili sa mga milagro sang uniberso may positibo nga epekto sa panglawas sang tawo.”

Ang Pamulong sang mga Burokrata

Sa Italya ang teknikal kag burokratiko nga pamulong sang madamo nga opisyal nga mga dokumento tuman kabudlay hangpon amo kon ngaa nagapati ang publiko nga administrasyon sang Italya nga dapat ini pasimplehon. Suno sa Ministro sang Pangpubliko nga mga Hilikuton, nga si Sabino Cassese, “isa ini ka administrasyon nga wala na sing komunikasyon sa iya mga banwahanon, nga wala nagahambal sing pareho nga pamulong.” Gani karon ang publiko nga mga opisyales dapat magsugod sa paghambal sing simple nga Italyano sa baylo sang “mabudlay nga mga pamulong sang burokrasya,” isa ka pamulong nga wala ginagamit sing kinaandan. Gin-anunsio ining pagbag-o sang ginpresentar ang “Style Code for Written Communication in the Public Administration.” Nagasuplay sing bokabularyo sang 7,050 ka mahapos hangpon, sadsaran nga mga tinaga, katuyuan sang diksionaryo nga dulaon ang madamo sang daan na kag mabudlay nga mga termino nga nagahimo sang kasuguan, mga porma, mga sulat, kag mga pahibalo nga indi mahangpan sang kinaandan nga banwahanon.